Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1979, Blaðsíða 4

; "
Einstein var tvíkvæntur. Fyrri kona hans var eðlisfræðingurinn Mileva Maric og
yfirgaf hún eiginmann sinn eftir 11 ára hjónaband. Seinni kona Einsteins, Elsa,
sem sést hér á myndinni með honum, kunni ekkert í eðlisfræði, en hún skildi aftur
á móti manneskjuna Aibert Einstein.
Um miðjan marz voru hundrað ár
liöin frá fæðingu Alberts Einstein.
Einstein fæddist í Ulm í Suðurþýzka-
landi, stundaöi nám í Zurich í Sviss,
starfaði síðan lengi í Sviss og Þýzka-
landi en á miöjum aldri fluttist hann til
Princeton í Bandaríkjunum og bjó þar
og starfaöi til dauöadags. Hann lézt
áriö 1955.
Það hefur veriö sagt um Einstein aö
hann væri frumlegastur hugsuöur á
þessari öld. Og það er m.a. þess vegna
sem erfiðara viröist aö rita um hann en
flesta hugsuöi aöra. Þaö er sérstakt
um Einstein, aö nafn hans er kunnugt
um allar „siömenntaöar" jaröir, og ekki
síður en nöfn Galíleós og Newtons, en
samt sem áöur er í rauninni næsta lítiö
um hann vitaö. Ber þar sérstaklega eitt
til. Einstein var mestallur í verkum
sínum, eins og hann sagöi oft sjálfur,
og verk hans eru framandi öllum
almenningi, ámóta skiljanleg og lyfseð-
ill á sanskrít (eöa móóurmáli manns ef
því er aö skipta), svo notuö sé samlík-
ing semeinhvern tíma var höfö um
þetta. Þaö er svo sem engin furöa;
afstæöiskenningar Einsteins, sú al-
menna og sú sértæka, eru óskiljanleg-
ar mörgum vísindamönnum.
Þaö finnst mér mikill skaöi og meiri
en segja mætti um margar aörar
vísindakenningar sem eru að vefjast
fyrir mönnum. Þaö er nefnilega sér-
stakt um kenningar Einsteins, aö þær
eru ekki einungis „réttar" heldur eru
þær jafnframt listaverk. Einstein kapp-
kostaði alltaf aö samræma fegurð og
sannleika. Þetta sjónarmiö var mjög
ríkt í honum og hafa geymzt mörg
tilsvör sem lúta að því: „Hún er svo
falleg að guö heföi ekki getaö hafnað
henni," sagöi hann einhvern tíma um
hugmynd og um aöra, sem honum
þótti „ljót“: „Þetta er synd viö heilagan
anda!“
Einstein olii geysilegu uppnámi í
eðlisvísindunum, þegar hann birti
kenningar sínar, og má jafna því viö
sprengingu. Undirstööur kenningakerf-
isins í eölisfræöum voru aö vísu teknar
aö veikjast og bila, en varla hefur
nokkurn mann óraö fyrir því aö þaö
mundi falla meö þvílíku braki og
brestum. Þaö eru jafnvel ekki öll kurl
komin til grafar þótt liöin sé meira en
hálf öld; afleiöingar afstæðiskenning-
anna í eðlisvísindunum eru enn aö
koma fram.
Þess gætti snemma, aö Einstein
skar sig úr hópi félaga sinna í fræöun-
©
um, átti ekki samleiö meö þeim. Engan
mun aö vísu hafa grunað aö hann ætti
eftir aö reynast slíkur „vandræöamaö-
ur“ sem síöar kom á daginn, enda hélt
hann sig utan alfaraleiöa og vissu
menn lítið hvaö hann var að gera.
Þaö er til þess tekið að honum gekk
heldur illa í skóla. Honum hundleiddist
námiö. Samt útskrifaðist hann eölis-
fræöingur frá Verkfræðiskólanum í
Zurich áriö 1900, en var þá búinn að fá
langt til nóg af vísindunum, að sögn.
Eins og algengt er um stúdenta vissi
hann ekki hvaö hann ætti helzt aö taka
sér fyrir hendur aö námi loknu. En
1902 bauðst honum fast starf — á
einkaleyfaskrifstofunni í Bern, og tók
hann því. Þar var hann a.m.k. á föstu
kaupi, og starfiö ekki svo lýjandi aö
menn gætu ekki sinnt áhugamálum
sínum meöfram. Enda fann Einstein
sér tíma til aö stunda eölisfræðin á
skrifstofunni, haföi útreikninga sína í
einni skrifborðsskúffunni. Var aöstaö-
an til vísindaiökana öll á þessa lund;
t.a.m. haföi hann enga vísindamenn að
ræöa við hugmyndir sínar og skiptast á
skoöunum viö, vinir hans og kunningj-
ar höföu yfirleitt ekki skilning á þeim.
Gekk þetta svona árum saman, aö
Einstein var einn aö bauka í horni sínu,
sambandslaus viö vísindaheiminn um-
hverfis. Áriö 1908 heimsótti þýzki
eölisfræöingurinn Rudolf Ladenburg
hann á einkaleyfaskrifstofuna og sagöi
Einstein honum þá aö nú væru rétt
fimm ár liöin frá því hann hitti síöast
eölisfræðing. . .
Þó haföi hann á þessum fimm árum
birt sértæku afstæöiskenninguna, rit-
gerö þar sem settar voru fram hug-
myndir um skammta-eðlisfræöi, og
enn aöra þar sem haldið var fram
jafngildi efnis og orku og sett fram sú
fræga jafna E = mc! (E = orka, m = efni
og c = hraði Ijóssins, þ.e. 186 þúsund
mílur á klukkustund).
í sértæku afstæðiskenningunni tók
Einstein til meöferöar rúm og tíma og
„gekk þannig frá þeim aö þau uröu
ekki söm síöan". Menn höföu taliö þaö
víst fram aö þessu aö rúm og tími væru
fastákveöin. Hverjum manni meö heil-
brigöa skynsemi þótti augljóst og ekki
umhugsunarefni aö hlutir hefðu
ákveöna stærö og tíminn liði jafnt og
þétt. Nú leyfði Einstein sér aö efa þaö
aö heilbrigö skynsemi væri óbrigðul og
meöal annars í þessu efni. Hann hélt
því fram aö einungis eitt í heiminum
væri fastákveöið og óbreytanlegt, þaö
væri hraöi Ijóssins. Vegalengdir og tími
væru hins vegar breytingum undirorpin
og færu eftir aðstæðum. Hvort tveggja
væri afstætt.
Þaö er ekki aö undra þótt þetta
hljómaði framandlega þegar þaö var
sett fram, því mönnum veitist ennþá
erfitt að ímynda sér þaö eins og áöur
sagöi. Þaö stafar af því fyrst og fremst
hve reynsla manna er takmörkuö. Þeir
hljóta aö miöa allt viö sjálfa sig og þær
aöstæður sem þeir eiga aö venjast, og
þeirra aöstæöur eru heldur fátæklegar,
og lélegur mælikvarði, miöaö viö margt
sem gengur á í alheiminum. Ef því yrði
við komið að setja mann í staö múons
(öreind í atómi) í „þeytivindu"
(accelerator) og þeyta honum meö níu
tíundu Ijóshraöans mundi honum skilj-
ast þaö fljótlega aö tíminn breytist
þegar komiö er á slíkan ofurhraða,
hann líöur ekki jafnhratt viö allar
aöstæöur. Múon lifir aöeins tvær
örsekúndur (microseconds) hreyfingar-
laust en 30 sinnum lengur nálægt
Ijóshraða.
í annarri ritgeröinni sem nefnd var
hér aö framan, þ.e. þeirri í miöiö,
hreyfði Einstein svo þeirri hugmynd
fyrstur manna, að Ijós væri „bútaö
niöur“ í skammta orkuagna, sem síöar
voru nefndir photon. Þetta var bylting-
arkennd hugmynd og átti enda eftir að
valda miklu. En um skammtakenning-
una og þátt Einsteins í henni er þaö
annars aö segja, aö hann felldi sig
aldrei fyllilega viö hana — fannst hún
ekki nógu listræn...
Þaö var ekki fyrr en á þriöja áratugn-
um. aö kom á daginn aö skammta-
kenningunni varö ekki beitt um hátta-
lag atóma nema meö tölfræðilegum
aöferöum. Þaö var ekki hægt aö nota
hin klassísku hugtök orsök og afleiö-
ingu um skammtafyrirbæri, þau uröu
ekki skýrö nema meö líkindaaöferðum.
Einstein var ekki frá því aö þessar
hugmyndir væru einhvers nýtar, en
honum var ómögulegt aö trúa því aö
lausn væri í þeim fólgin. Hann taldi