Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1979, Blaðsíða 8

Kenningar
Einsteins
um sköpun
og eðli
alheims
slepfiur framhjá, ekki einu sinni Ijós.
Viröast þessar svörtu holur vera eins
konar „geimryksugur", þær svelgja og
eyöa öllu sem berst inn á aðdráttarsviö
þeirra, jafnt efni sem orku. Alls er óvíst
hvaö verður um efni og orku sem þær
hremma, en sú tilgáta hefur verið sett
fram að það komi „hinum megin“ út úr
holunum og sé þá komið í annan
alheim. Nú er þetta allt saman ósannaö
og svartar holur reyndar alveg ósýni-
legar. Hins vegar telja vísindamenn sig
hafa reynt tilvist þeirra meö óbeinum
hætti. Þannig er að stjarna sem sogast
inn í svarta holu ætti að senda frá sér
röntgengeisla ákveðinnar gerða/ rétt
áður en hún hverfur aö fullu. Telja
nokkrir rannsóknarhópar sig hafa
mælt slíka geislun nærri ósýnilegum
stjörnum. Það dugir að vísu ekki til
sönnunar, en holurnar falla aö kenn-
ingu Einsteins og eðlisfræðingar eru
yfirleitt sammála um þaö aö þær séu
til, hvað svo sem er um op í hinum
enda þeirra og aöra alheima.
Þyngdarbylgjur
Samkvæmt almennu afstæðiskenn-
ingunni „hrindir hlutur, sem nálgast
annan hlut með sívexandi hraöa fyrir
áhrif þyngdaraflsins", af staö þyngdar-
bylgjum; til dæmis aö nefna upphefst
slíkur öldugangur í hvert sinn sem
eitthvað fellur til jarðar. Mjög er erfitt
að greina þessar bylgjur vegna þess
hve örsmáar þær eru — en vera kann
aö þær séu samt fundnar. Undanfarin
fimm ár hefur rannsóknarhópur
stjörnufræöinga við Massachusetts—
háskóla fylgzt að staöaldri með svo-
kölluðu tvístirni í miklum radíókíki.
Þessi stjarna sem hér um ræðir er
„púlsar", þ.e. stjarna sem snýst og
sendir frá sér útvarpsbylgjur jafnreglu-
lega og klukka, og með henni ósýnileg-
ur fylgihnöttur. Samkvæmt almennu
afstæöi ættu hnettir þessir að tapa
orku jafnt og þétt, þótt hægt færi, og
orkan að berast burt með þyngdar-
bylgjum. Af þeim sökum ættu hnettirn-
ir að nálgast hvor annan smám saman.
Og samkvæmt mælingum virðist þetta
einmitt vera að gerast, stjörnurnar
færast nær hvor annarri — og ná-
kvæmlega jafnhratt og sagt er fyrir í
almennu afstæðiskenningunni...

Heildar-
sviðið
Menn hafa trúlega verið að brjóta
heilann um það alla tíö á hverju
veröldin byggðist, úr hverju hún væri
SVARTAR
HOLUR
í GEIMNUM
gerð. Gríski heimspekingurinn Thales
taldi vatn vera undirstööu alls, samtíð-
armaður hans- Pýþagóras gerði sér
aftur á móti í hugarlund aö heimurinn
byggðist á talnalist Og menn hafa veriö
aö leita að frumpörtum heimsins allar
götur síðan. Nú orðiö beinist athygli
manna í þessu sambandi þó ekki
aðallega að efninu heldur aö fjórum
öflum — þ.e. þyngdaraflinu, rafsegul-
aflinu og tvenns konar kjarnorku sem
kalla mætti minni og meiri, „weak
nuclear interaction" og „strong nuclear
interaction". Trúa margir vísindamenn
því að þessi öfl byggist öll á sama
grundvallarlögmálinu og vonast til
þess að þeim takist að koma saman
kenningu um „heildarsviö" sem svo er
kallað, þ.e. sameiginlegt svið þessara
fjögurra náttúruafla.
Ævintýralegt
verkefni
Sú þraut verður þó varla leyst í
bráðina. Einstein glímdi við hana í ein
þrjátíu ár en hafði ekki erindi sem
erfiöi. Hann trúði því samt staöfastlega
til síöustu stundar að heildarsviðið
væri til og leyndardómurinn mundi
Ijúkast upp fyrir mönnum fyrr eöa
síöar. En margir aörir vísindamenn
voru vantrúaðir á þetta svið og eru enn
þótt það eigi sér líka marga málsvara
eins og fyrr sagði.
Leitin að þessu sameiginlega sviöi er
óhemju flókið og umfangsmikiö fyrir-
tæki, e.t.v. þaö ævintýralegasta sem
vísindamenn eru að fást viö um þessar
mundir. Til þess aö gefa mönnum
ofurlítið hugboð um eöli málsins má
líkja verkefni þessu við það að mönn-
um væri uppálagt að finna sameigin-
legar reglur um knattspyrnu, hokkí,
tennis, hornabolta og skák. Leikvellirn-
ir eru allir mismunandi, samsetning
liöanna, og áhöldin. Þó eiga leikirnir
allir ýmislegt sameiginlegt, þeir eru
t.a.m. allir samkeppnisleikir...
Sameiginlegt
sviö tveggja afla
Þaö er ekki fljótséð hvað þau fjögur
öfl sem hér um ræðir geta átt sameig-
inlegt. Kjarnorkan meiri, sem heldur
saman atómkjörnum, knýr stjörnur
himinsins og á henni byggist líka
vetnissprengjan. Þessi orka er þús-
und-trilljón-trilljón-trilljón sinnum meiri
en þyngdarafliö. Samt verkar þessi
gífurlegi kraftur ekki nema milli agna
sem eru svo nærri hver annarri að
nemur aðeins trilljónasta hluta úr
tommu. Kjarnorkan minni er hins vegar
ekki nema svo sem hundraðþúsund-
asti hluti hinnar meiri. Hennar gætir að
nokkru í geisluninni frá kjarnorkuúr-
gangi, svo og aö nokkru leyti í orku
stjarna. Hin öflin tvö eru heldur kunn-
uglegri. Rafsegulafliö er t.d. að verki
þegar kviknar á Ijósaperu og þegar
segull dregur til sín nagla. Rafsegulafl-
iö er aö styrk á milli kjarnorku minni og
meiri. Loks er svo þyngdarafliö. Þaö er
minnst þessara fjögurra afla en hins
vegar verkar það um ótakmarkaða
vegu. Það er frábrugöið hinum þrem í
því aö þaö verkar á öll form efnis, og
það dregur en ýtir ekki.
Á árunum 1967 og '68 settu tveir
vísindamenn, Steven Ewinberg við
ÞANNIG VERÐUR SVÖRT HOLA TIL
Geislun í“hm í kjarna Meft tím” Massi stjöínunfíar er fall-
stiörnu brvsta á móti Meo Ilmanu,m orennir |nn 8aman 8V0 aft rum_
stjornu Þrysta a móti kjammn 8ig ut og 8tJarn_ . okkert
Þyngdaraflinu. an tekur aft (alla 8aman> h™» " ,Jrd.-“
inn að miðju. óhomiuioat

Blá risastjarn
30 sinnum stœrri en
sólin, sveimar kringum
svarta holu. Gas frá
stjörnunni berst stöö-
ugt út í geiminn. Hún
er meira en milljón
sinnum stasrri en
svarta holan — en aó-
eins brisvar sinnum
.þyngri.
Þyngdarafliðj
Brot úr stjörnum
sogast inn í
svörtu holuna fyr->
ir aödróttarafl t
hennar og tortím-,
l

Bæöi Ijós og
efni hverfur
meó öllu niður
í svörtu holuna
ef þaö kemur
of nærri henni. .
éhemjulegt. |
/k Gas frá stjörn-
unni sogast inn í
holuna. Um leiö
i hitnar baö um_
milljarö^£T7fjTl
, ^
Sumt af heitu gasinu frá
stjörnunni dregst aö svörtu
holunni fyrir aödráttarafl
hennar, sameinast sveipnum
um holuna og eykur honum
afí.
ÚTGANGUR
Menn eru aö
ímynda sér aö
útgangur sé úr
svörtum holum
og stjarna sem
sogast inn í
holu komi út
aftur í „öörum
heimi“.