Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1979, Blaðsíða 5

þetta vinnutilgátur. „Mér segir svo
hugur aö sannleikurinn í málinu sé
ófundinn enn," segir hann um þetta í
bréfi til Max Born. Honum fannst
tölfræöi ekki hæfa heimsmyndinni,
skikkan skaparans var listaverk, töl-
fræöi aftur á móti gróf. „töfrabrögð" og
sagöi hann um þetta sem frægt er, aö
guö kastaði ekki upp teningum um
fyrirkomulagið í veröldinni.
En þetta var nú löngu seinna eins og
sagöi aö framan. Ariö 1905 voru
kenningar Einsteins ekki einu sinni
komnar til umræðu. Þaö vissu fáir af
þeim og þeir fáu sem lesiö höföu
ritgerðirnar þrjár sem hann birti þetta
ár vissu ekki gjörla hvaö halda skyldi.
Nú á dögum gæti maöur oröiö frægur
samstundis af svona uppgötvunum. En
Einstein var lengi aö komast á fram-
færi. Hann sat á einkaleyfaskrifstofunni
allt til 1909. Þá fyrst fóru kenningar
hans aö spyrjast. Þetta ár hélt hann
erindi á vísindaþingi og fékk upp úr því
kennarastööu viö Zúrichháskóla. Varö
frami hans nú skjótur og mikill. Hreppti
hann fjögur eftirsótt embætti á fimm
árum, í Zúrich, þá Prag, aftur í Zúrich
og loks prófessorsstööu í Berlín og
embætti forstööumanns Eölisfræöi-
stofnunarinnar sem kennd var við
Vilhjálm keisara. Var
hann nú kominn hér
um bil eins hátt og
komizt varö í vísinda-
heiminum þýzka. Hann
var þó ekki allskostar
ánægöur. Hann haföi
aldrei kunnað aö meta
Þjóöverja, ævinlega
tortryggt þá. Hann
haföi sagt upp þýzkum
ríkisborgararétti þegar
áriö 1896, aðeins 16
ára gamall. Aldrei lét
hann af tortryggni sinni
um Þjóöverja og hélt
því fram til æviloka aö
þeir væru yfirhöfuð við-
sjálsgripir. Þetta kann
aö hafa þótt jaöra viö
bilun um og fyrir alda-
mót en þaö breyttist
þegar kom fram á
þessa öld og þarf ekki
aö rekja þaö hér.
Þaö hefur veriö
nokkuð djarflegt á
þessum tíma aö veita
Einstein forstöðu-
mannsembættið viö
Eðlisfræðistofnunina.
Stofnunin hin virtasta
af sínu tagi í öllu ríkinu
en Einstein útlenzkur
aö ætt— og Gyöingur í
þokkabót. En af þessu sést, að orðstír
Einsteins hefur veriö oröinn mikill
þegar áriö 1913. Stöðuveitingin reynd-
ist borga sig, því þaö var þarna aö
Einstein lauk viö meistaraverk sitt,
almennu afstæöiskenninguna. Þar
tekst hann á viö þyngdarafliö, reynir aö
skýra þaö.
Hann komst eitt sinn þannig aö orði
viö kollega sinn Philipp Frank, aö „ég
hef enga þolinmæði með vísindamönn-
um sem reyna aö stytta sér leiö og
spara sér fyrirhöfn í leitinni aö lausn-
um“. Þetta varö ekki heldur sagt um
hann sjálfan. Hann var reiöubúinn aö
verja árum og áratugum jafnvel til þess
aö leysa vandamál sem upp kynnu aö
koma, svo fremi sem þau væru þess
virði.
í almennu afstæöiskenningunni er
þyngdaraflið skýrt meö snilldarlegum
hætti, gerö er grein fyrir misræmi sem
vitað var um í heimsmynd Newtons og
gangi himintungla og sagt er fyrir
ýmislegt sem ekki varö sannaö fyrr en
seinna svo sem þaö aö Ijós „bognar"
þegar þaö fer nærri massífum fyrir-
bærum, t.a.m. sólinni. Menn höföu líka
haft það fyrir satt sem Newton sagði,
aö reikistjörnurnar héldust á brautum
sínum fyrir sakir ákveöins afls sem
verkaöi um rúmiö allt, en nú hélt
Einstein því fram að rúmiö væri „bog-
iö“ og reikistjörnurnar „rynnu" bara
eftir boganum eins og járnbrautarlestir
á bognum sporum.
Einstein varö heimsfrægur í einu
vetfangi áriö 1919, þegar spásögnin
um sveigjanleik Ijóss í almennu af-
stæöiskenningunni sannaðist í sól-
myrkva. Var Einstein jafnaö viö New-
ton, Galíleó og Aristóteles, blaöamenn
tóku aö elta hann á röndum, leitaö var
til hans í tíma og ótíma um svör viö
sundurleitustu vandamálum og stuðn-
ing við alls kyns baráttumál eins og fer
fyrir flestum sem frægir veröa af
einhverju tilefni og hélzt svo alla tíö
síöan. En jafnframt má segja meö
nokkrum sanni aö tekiö hafi aö halla
undan fyrir Einstein og hann hafi aldrei
oröiö samur vísindamaður upp frá því.
Nokkuö er þaö aö á þeim hálfum fjóröa
áratug sem hann liföi eftir aö almenna
afstæöiskenningin sannaðist vann
hann aldrei nein afrek í
líkingu viö hana eða
hinar fyrri uppgötvanir
sínar.
Þaö kann aö vera að
áhugi hans á efnum
óskyldum vísindum
hafi dreift huga hans
helzt til mikið; þaö má
nefna zíonisma og al-
heimsstjórn af fjöl-
mörgum. Þaö kann líka
aö hafa fariö svipað
fyrir honum og
Bertrand Russell eftir
Principia Mathematica,
aö hann hafi oftekiö sig
á afstæðiskenningunni
og ekki „náö sér“ eftir
þaö. Sjálfur sagöi hann
þaö um hæfileika sína
aö „ég hef fátt til
brunns aö bera nema
óhemjulega þrjózku.
Jú, ég er reyndar nokk-
uö þefvís líka". Hann
hélt líka áfram aö leita
lausna og taldi sig vera
á slóöinni, en hann
fann aldrei það sem
hann vildi fundið hafa.
Hann vildi koma saman
kenningu sem tæki bæöi til þyngdar-
afls og rafsegulafls. Þaö tókst honum
ekki, og öðrum hefur ekki gengiö
betur.
Þegar Einstein setti fram jöfnu sína
um orkuna og efniö áriö 1905 varö
ekki séð aö hún heföi nokkra þýöingu
utan eölisfræöinnar sjálfrar. Hann gat
ekki komið auga á þaö fremur en
Rutherford, aö nokkurn tíma yrði hægt
aö nýta kjarnorkuna. Það varö þó Ijóst,
þegar kom fram undir 1940, að báðum
haföi skjátlazt í því efni.
Þaö var þegar mönnum tókst loks aö
kljúfa atómiö. Eölisfræðingar sáu þeg-
ar fram á vopn meiri og öflugri en áður
höföu þekkzt og mætti jafnvel eyöa
heilum löndum meö þeim. Fór nú aö
fara um menn því vel var hugsantegt
aö Þjóðverjar kæmu sér upp kjarn-
orkuvopnum og þyrfti varla aö sökum
aö spyrja ef þeir yröu á undan. Þaö var
Einstoin var lítill tilhalds-
maður í klæðaburði ok gekk
ííjarnan með prjónakollu á
eíri árum. Ilann dó 1955, cn
enginn skildi sfðustu orð
hans, því þau mælti hann á
þýzku.
Afaniíaskil í lífinu: Ameríkufarið leKKst að
bryKKjuíNew York ok Einstein, sem hér er
ásamt konu sinni. er alhúinn þess að byrja
nýtt líf í nýju landi. í Bandarikjunum var
honum tekið mcð fÖKnuði.
BRÉF
OR
ÚT-
LEGÐ
Oxford, 7.4 1933.
Til Max von Laue.
K»ri Laue:
Mér hefur borizt til eyrna aö nafn
mitt standi enn í félagstali ýmissa
samtaka heima og gæti bakað vinum
mínum og kunningjum vandræöi. Því
þætti mér gott ef þú vildir sjá svo um
við tækifæri aö þaö yröi strikað út úr
bókum þessara félaga....
Princeton, 27.1.1934.
Til Max Planck.
Heiöraöi starfsbróöir:
Ég þakka vinsamlegt bréf yöar
dagsett 15. þessa mánaöar. Mér skilst
á því aö þér æskiö umsagnar minnar af
því aö nú stendur til aö úthluta
viöurkenningu þeirri. sem kennd er við
yður, Planck-oröunni, og er mér Ijúft
aö veröa við þessu. Þér gerið þaö að
tillögu yöar aö þeim Born og Schröd-
inger veröi veitt viöurkenningin í þetta
sinn, og ég get tekiö heilshugar undir
þaö. Lýsi ég mig hér meö fullkomlega
samþykkan.
Yöur sendi ég vinarkveðjur, þakka
yöur frábært starf viö óvanalegar
aöstæður og óska yður farnaöar.
Princeton, 23.3.1934.
Til Max von Laue.
Kœri gamli félagi:
Mjög fagna ég fréttum af þér. Ég hef
alla tíð haldið því fram aö þú værir ekki
aöeins klár í kollinum heldur kempa aö
allri gerö og ég er þeirrar skoöunar
enn! Karinski sé ég þig enn skýrar fyrir
mér handan um hafið en úr nálægöinni
áöur...
... En mér verður stundum hugsað til
þess í seinni tíö aö þessi fámenni
hópur okkar hér forðum, svo samheld-
inn og samhuga sem hann var, hafi
verið einstæöur og þaö eigi ekki fyrir
mér aö liggja aö komast í annan eins
félagsskap aftur...
Princeton, 9.8.1946.
Til Max von Laue.
Kæri Laue:
Mjög þykir mér vænt um þaö aö þú
manst eftir mér enn þrátt fyrir aljt. Ég á
þaö sannarlega ekki skiliö. Ég hef
vanrækt vini mína og á skammir
skildar fyrir svívirðilega pennaleti. Ég
vil þó aö þú vitir aö mér er Ijóst aö þú
hefur staöiö þig afburöa vel og aldrei
haggast öll þessi ár þótt mjög hafi á
þér mætt. Þú hefur aldrei látiö bilbug á
þér finna, veriö vinum þínum og
hugsjónum fullkomlega trúr. Slíkt er
fáum gefiö. Þetta er metið mikils
erlendis og er þaö sannarlega aö
veröleikum; þiö hafiö átt erfiöara en
orð fá lýst.
Princeton, 14.12.1946.
Til Arnold Sommerfeld.
Kœri Sommerfeld:
Það gladdi mig mjög aö fá bréfið frá
yöur; þarna voruö þér Ijóslifandi kom-
inn eftir öll þessi dimmu og döpru ár.
Þaö heföi víst hvorugur okkar getaö
rennt grun í það sem koma skyldi,
enda hefur þaö yfirgengiö allt sem
áöur þekktist.
Ég legg hér meö bréfaskiptum
mínum við Akademíu Bæjaralands.
Þjóöverjar myrtu bræöur mína Gyö-
inga í Evrópu svo milljónum skipti; hér
eftir get ég hvorki né vil eiga nein
samskipti viö Þjóðverja, jafnvei ekki
stofnun á borð viö akademíuna þótt
hún veröi aö teljast næsta meinlaus.
Ööru máli gegnir um einstaka menn,
þá er risu sem klettar úr hafinu, þá sem
aldrei létu bilbug á sér finna þótt aö
þeim væri kreppt en héldu fast viö trú
sína og hugsjón. Þaö gladdi mig mjög
er ég reyndi þaö að þér eruð einn af
þeim.
Princeton, 28.1 1949.
Til Otto Hahn, forseta
Max-Planck-félagsins.
Kæri Hr. Hahn:
Mér sárnar það aö veröa aö svara
yður neitandi, einmitt yöur, einum fárra
manna sem haldið hafa reisn sinni
undanfarin ár. En ég á engra kosta völ.
Glæpur Þjóðverja er svo viðurstyggi-
legur aö ekki eru dæmi til annars eins í
allri sögu svokallaðra siömenntaöra
þjóöa. Og frammistaða þýzkra
menntamanna, sem stéttar, var engu
betri en skrílsins. Þaö örlar jafnvel ekki
á iörun, vottar ekki fyrir vilja til þess aö
bæta fyrir, þótt í litlu væri, hina
hroðalegu glæpi sem búiö er að drýgja
— aö svo miklu leyti sem yfirleitt er
hægt aö bæta fyrir þá. Viö svo búiö get
ég ekki fengiö mig tíl þess aö leggja
nafn mitt viö nokkurn skapaöan hlut
viðkomandi þýzka ríkinu, né í þýzku
þjóðlífl. Þaö er einfaldlega af þrifnaö-
arástæðum að ég neita. Hitt vil ég svo
aö þér vitið aö þetta gildir ekki um
okkar kynni: þau veröa vonandi alltaf
jafnánægjuleg hér eftir sem hingaö til.