Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.1979, Blaðsíða 6

Eignahyggjan
og leitin
að hamingjunni
Framhald af hls. 5
fúslega undir þetta, allt frá byltingarárun-
um og fram á þessa öld. Menn álitu
einfaldlega, aö almannahag væri best
borgiö og byggi reyndar í einstaklingun-
um. Einstaklingseign og einstaklingsfrelsi
voru tvær greinar á sama meiöi.
Sömu tækifæri fyrir alla
Þannig litu meginatriöi eignahyggjunn-
ar út. A þeim árum þegar allt var í
deiglunni í Ameríku, var þaö litið hýru
auga aö einstaklingar söfnuöu eignum, ef
vissum skilyrðum var fullnægt. Þar voru
efst á blaði jafn aögangur aö stjórnunar-
störfum, jafn kosningaréttur og jafnir
möguleikar til aö koma undir sig fótunum
efnahagslega. Sem allra flestir ættu aö
eignast eitthvað, og af því hagnaöist aftur
samfélagiö.
Af þessu leiðir, aö í ræðu og riti var
lögö feiknaáhersla á gildi menntunar.
Þegar menntafrömuðir eins og Horace
Mann skrifuðu um nauösyn almennrar
skólafræöslu, er þeim mikið niöri fyrir.
„Menntun skapar jafnræði meöal manna
framar ööru sem manninum hefur hug-
kvæmst", sagöi Mann áriö 1849, „hún er
gangráður í samfélagsvélinni. .. Hún eyö-
ir ekki einasta öfund fátæklingsins í garð
hins ríka; hún eyöir fátæktinni."
Auk þess aö opna leið til mennta átti
einnig aö opna leið til stjórnunaráhrifa
meö jöfnum kosningarétti og jafnrétti til
embættisstarfa. Stofnendur Bandaríkj-
anna vildu sjá til þess aö embættismenn
og löggjafar yröu ekki eilífir augnakarlar.
Séö skyldi fyrir því, aö reglulega væri
skipt um á æöstu stöðum. Þaö var í
réttum anda Jeffersons þegar Andrew
Jackson forseti beindi skeytum sínum á
einokunarstarfsemi upp úr 1830. Sam-
keppni var uppbyggjandi, raunar lífs-
nauösyn. Þegar einokun ógnaöi sam-
keppninni, var bráö hætta á ferðum.
Einokunarhringir af ýmsum gráöum risu
upp síöar. Shermans-lögunum frá 1890
var ætlaö aö stemma stigu viö þeim, þótt
máttlaus væru. Enginn maöur, ekki einu
sinni mestu auökýfingar, tóku upp hansk-
ann fyrir einokunarstarfsemi sem slíka.
Þaö er lýsandi, aö Bandaríkin eru eina
kapítalíska ríkiö nú á dögum, sem stingur
forstjórum inn fyrir brot á óvenjuströng-
um lögum gegn einokun.
Að jafna ríkidæminu
Menntun, starfskipti, barátta gegn
einokun — viö þessar forsendur eigna-
hyggjunnar má bæta nokkrum skammti
af hófsemd. Jefferson vonaöi, að Banda-
ríkin yröu um langan aldur smábænda-
land, og um stund virtist sú von rætast.
En sagnfræðingar hafa sýnt fram á, aö
jafnvel fyrir borgarastyrjöldina (þræla-
stríöiö) 1861—65 voru til örsnauðir menn
meöal hinna snauöu og aðrir forríkir í
hópi ríkra. Allar götur síöan þá hefur
fátæktin „uppgötvast" á þrjátíu ára fresti
eða svo og allir veriö jafnhissa í hvert
skipti. Þrátt fyrir þetta hefur alltaf veriö til
nóg af sögum um menn sem „byrjuðu
smátt" (og enduöu stórt) til aö halda lífi í
goösögunni um stéttlaust þjóöfélag — og
nóg af skemmtisögum um káboja og
athafnamenn til aö sýna fram á, aö
duglegir menn þurfti ekki aö binda sig á
klafa en geta lifaö óbrotnu flekklausu lifi.
Jafnvel áöur en stórauöæfi fóru aö
safnast fyrir var góögerðarstarfsemi
oröinn góöur og gildur þáttur í eigna-
hyggjunni. Auðkýfingurinn Andrew
Carnegie lagöi hornsteininn aö góö-
geröahugsjóninni í Fagnaöarboðskap
auösins (1889). Auöur er umbun fyrir
dugnaö og framtak," sagöi Carnegie.
Eigandinn heföi óskiptan umráöarétt yfir
honum. En næsta skref hins sanna
eignamanns væri að „velta" auönum. f
Framhald á bls. 14.
HVERSVEGNA
ALLUR ÞESSI
HÁ VAÐI?
Mikid erum vid flest, sem farin
erum að reskjast, orðin þreytt á
síbyljunni, sem hvarvetna mætir
manni. í seinni tíð mun það
aöallega vera poppmúsikin svo-
kölluð, sem alstaðar bylur, þessi
dómsdags glymjandi, sem raunar
getur varla talist músik, heldur er
einhverskonar iðnaðarfram-
leiösla, með taktföstum undir-
gangi, stundum eins og gamal-
kunnir skellir í olíumótor, stund-
um líkt og prjónavél, sem stendur
ofurlítið á sér. Það er illskárra. Hér
er ekki átt viö hávaðann í sumum
bíóum, eða í danshúsum. Á þessa
staði er hver og einn sjálfráður
hvort hann kemur. Það er hávað-
inn, sem ómögulegt er að verjast,
sem ég á við. Hávaðinn, sem
Útvarpið stendur fyrir og er á
flestum vinnustöðum iönaðar og
iöju, í mörgum verzlunum, og
jafnvel útifyrir verzlunum. Út yfir
tekur þó þegar fólk hefur leitað
sér hvíldar og ánægju úti í
friðsælli náttúru, uppi í sveit, eða
jafnvel inni á öræfum, þá er allt í
einu þessi glymjandi kominn þar í
öllu sínu veldi.
Það er ekki að furða þó að
ýmsir leiöi hugann að því, hvaö
hér sé eiginlega að gerast, hverju
allur þessi hávaði þjóni.
Líklega hittir Nóbelsverðlauna-
hafinn Konrad Lorenz hér, sem
oftar, naglann á höfuðið, en hann
segir í bók sinni „Dauðasyndir
mannkyns“:
„Ein versta afleiðing hraðans
eða óttans, sem hefur getið af sér
hraðann, er hin augljósa vangeta
nútímamannsins til þess að vera
einn með sjálfum sér. Hann forð-
asf af kostgæfni öll tækifæri til
þess að ganga á vit sjálfs sín, eins
og hann óttist að við íhugun verði
brugðið upp fyrir honum hræði-
legri sjálfsmynd, svipaðri þeirri,
sem Oscar Wilde talar um í sinni
sígildu skóldsögu „The Picture of
Dorian Gray“. Hin sívaxandí sókn
í hávaöa, sem er beinlínis þver-
sagnakennd ef litið er á tauga-
veiklun nútímamannsins, á sér
aðeins eina skýringu. Það er
eitthvað, sem verður að yfir-
gnæfa. Á göngu okkar úti í skógi
heyrðum viö hjónin glamur í
útvarpi, sem nálgaðist óðfluga.
Þetta kom ckkur á óvart. Á að
giska 16 ára unglingur kom aleinn
á hjóli sínu, en hafði útvarp á
bögglaberanum. Konan mín
sagöi: „Hann er líklegast hræddur
við aö heyra í fugli“. En ég held að
hann hafi einungis óttast að mæta
sjálfum sér eitt andartak. Hvers
vegna tekur margur gáfu- og
menntamaðurinn hinar heimsku-
legu sjónvarpsauglýsingar fram
yfir eigin félagsskap? Áreiðanlega
vegna þess að þær hjálpa honum
til þess að komast hjá að hugsa.“
Útvarpið okkar sendir út í 17
tíma á sólarhring og samkvæmt
dagskrárkynningu 8. ágúst s.l., til
dæmis að taka, voru 16 liðir
einhverskonar músik, mest dæg-
urlög allskonar, og stóðu þessir
„hljómleikar“ í sem næst 10
klukkutíma. Fyrir utan þá þætti,
sem kynntir eru sem músik, eru
svo ætíð aörir, sem auglýstir eru
undir allskonar nöfnum, svo sem
t.d. „Gleðistund“, „Púkk“, „Ein-
ingar“, „Blandaö efni“, „Epla-
mauk“, „Áfangar“, „Hlöðuball“,
„Eitthvað fyrir alla“ og sjálfsagt
fjölmargt annað, því að þessi nöfn
eru úr kvölddagskránni einní
saman. En uppistaðan í þessum
þáttum mun yfirleitt vera ein-
hverskonar músik. Varla mun því
of í lagt að músikin taki ekki
minna en 12 klukkutíma daglega.
Þessi ofboðslegi músik-flutn-
ingur er hrein fjarstæða, enda
búinn að hafa áhrif á fólk, að ef
boðið er upp á alvörumúsik í
heimahúsum, setja flestir upp
samskonar svip og sagan segir að
hundarnir á Hvítárvöllum hafi
gert, þegar borinn var fyrir þá lax.
Hvernig halda menn að færi fyrir
íslensku brageyra, ef útvarpað
væri allskyns Ijóðalestri, að sjálf-
sögðu aðallega leirburði, svo sem
10—12 klukkutíma á dag, ár út og
ár inn, áratug eftir áratug?
Þegar stofnað var til útvarps
hér, árið 1930, var mikið rætt um
væntanlegt hlutverk þess. Fyrsti
útvarpsstjórinn, Jónas Þorbergs-
son, sagði eitthvað á þá leió, ef ég
man rétt, að Útvarpió ætti aö vera
hvorttveggja í senn, einskonar
háskóli þjóðarinnar og þjóðar-
leikhús, leikhús sem væri „Ei blot
til Lyst“ heldur fyrst og fremst
menningarstofnun.
Þessari dálítið háttstemdu
stefnuskrá, var lengi furðu vel
framfylgt, enda datt þá víst eng-
um í hug að leita til fólksins á
götunni um val efnis, heldur
virtist sem stjórnendur legðu
metnað sinn í að standa undir
þeim fyrirheitum, sem í upphafi
voru gefin.
Mér þykir hafa slaknaö óþarf-
lega mikið á efndum þessara
fyrirheita, þar sem nú er því líkast
að stjórnendur Útvarps telji sig
hafa umsjón með einhverskonar
skemmtiklúbbi, þar sem ímynd-
aðar, eða raunverulegar kröfur
íólksins á götunni segja að mestu
fyrir um það, hvað flutt er. Öll
alvara er svo að segja útlæg, og ef
örlar á einhverju þess háttar, er
það oftast speöað upp og slitið
sundur af allskonar músikfargani,
enda oft á þessu óskaplegur
ómenningarbragur. Að sjálfsögðu
koma fyrir vel undirbúnir og
vandaðir dagskrárþættir, bæði
músik og mælt mál, en þeir eru of
fáir.
„Mér leiðast skemmtanir“,
sagði Hannes þjóðskjalavöröur í
minningabók sinni. Hann er ekki
einn um það.
Væri goögá að orða, að aftur
yröu teknir upp þeir hættir hjá
Útvarpinu að reyna, heldur en hitt,
að ýta undir menningarlegan
smekk okkar hlustenda. Það hef-
ur ekki reynst farsællega undan-
farin ár, að sækja fyrirmæli í
efnahagsmálum út á götu. Svo
sem vænta mátti ætlar það að
reynast engu gæfulegar í því efni,
sem hér er rætt um. Virðist ekki
út í bláinn að staðhæfa, að hér
hafi enn ásannast hið fornkveðna,
aö því ver gefist heimskra ráð,
sem þau komi fleiri saman.
Fjárhagur Útvarps er sagöur
mjög þröngur, sem ekki er að
furöa, þar sem afnotagjaldið er nú
aðeins um helmingur þess, sem
var á fyrsta áratug stofnunarinnar,
miöað við raungildi. Er fráleitt að
stinga upp á, að fjárskortinum
verði heldur mætt meö styttingu
dagskrár en útþynningu efnis,
eins og gert hefur veriö undanfar-
ið? Auk þess hagræna, mundi
stytting dagskrár, um svo sem
helming, áreiðanlega verka
heilsusamlega á okkur öll, og það
jafnvel svo, að einhverjum tækist
aö finna sjálfa sig aftur.
p g Björn Steffensen.
Upplýst hefur veriö í hlustenda-
könnun, að enginn hlýði á klass-
iska tónlist í útvarpi, og einnig
hefur komið fram í fjölmiðlum að
5000 nemendur séu í tónlistarskól-
um landsins. Spurningin er: Var
ekkert þessa fólks spurt í könnun-
inni, eða eru allir 5000 nemendurn-
ir verðandi popplistamenn? Til-
hlökkunarefni þaðl B.S.