Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1980, Blaðsíða 3

Um Pál á Hjálmsstöðum, bónda, gleði-
mann og skáld — einn þeirra, sem lyft
hafa ferskeytlunni í æðra veldi.
Páll á Hjálmsstööum þótti mjög vörpulegur maður á yngri árum eins og sést af
myndinni. Hann er sá sem situr í stólunum og hefur þarna komið við hjá
Ijósmyndara ásamt vini sínum, þegar þeir voru í kaupstaðarferð.
hvílíkt erfiöi var lagt á börn og
unglinga hér á landi þegar hann var
aö alast upp. Faöir hans, Guðmund-
ur Pálsson, bóndi á Hjálmsstöðum,
var annálaöur kraftamaöur, ekki
einhamur viö störf og all vinnuharður
aö þeirrar tíöar siö, enda bjó hann
við mikla ómegö, eignaðist 17 börn,
6 meö fyrri konu sinni og 11 meö
hinni síöari. Þá var mikill barnadauöi
altíður á íslandi, einkum af völdum
barnaveikinnar illræmdu, og aöeins
7 af 17 börnum Guðmundar komust
til fulloröins ára. Nútímafólk þarf
sem betur fer ekki að horfast í augu
viö þau ósköp.
Páll hóf, eins og áöur var getiö,
búskap á Hjálmsstööum áriö 1901.
Nærri má geta hve annríkt hann
hefur átt langt fram eftir búskaparár-
um sínum meö hinn stóra barnahóp
sinn. Páli sóttist búskapurinn vel.
Hann bætti jörö sína jafnt og þétt og
gerðist, þrátt fyrir ýmiss konar áföll,
uppgangsbóndi. A hann hlóðust,
eins og fyrr segir, margs konar
trúnaöarstörf fyrir hreppsfélag Laug-
dæla. Af því, sem hér hefur veriö til
tínt, læðist sá grunur aö manni aö
þessi skáldþóndi hafi einatt orðið aö
sinna ástríöum sínum, bóklestri og
yrkingum, á nóttum eftir langan
vinnudag. Aö næturlagi ræddi hann
einnig, eins og aö framan greinir, viö
ýmis stórmenn andans og aflaöi sér
þannig menntunar. Hann átti löngum
lítt heiman gengt nema í brýnum
erindum, ýmist fyrir sjálfan sig eöa
aöra. Samt getur hann í Minninga-
þáttum sínum fjögurra skemmtiferöa
sem hann lét eftir sér aö fara og
haföi mikla ánægju af. Skal nú
lítillega vikiö að þeim.
Fyrstu ferðina fór Páll, 51 árs
gamall, í júlímánuöi áriö 1924 ásamt
þrem vinum sínum, þeim Böövari
Magnússyni, hreppstjóra á Laugar-
vatni; Þorsteini Þórarinssyni, bónda
á Drumboddsstöðum í Biskupstung-
um, og Stefáni Diðrikssyni, kaupfé-
lagsstjóra á Minniborg í Grímsnesi.
Þeir fóru ríöandi alla leið til Hvera-
valla.
Þessi ferö haföi lengi veriö fyrir-
huguö. Páll lýsir hugarástandi sínu
morguninn, sem þeir lögöu af staö, á
bls. 160—61 í Minningaþáttum og
kemur naumast betur fram annars
staöar hve ríkt skáldeöli bjó í
honum. Hann segir: „Þegar við
lögöum af staö var morgunninn eins
og hann getur oröiö fegurstur í
Laugardal, hlýr og mildur, reykir á
stöku staö, vatnið spegilslétt meö
svörtum silkimjúkum skuggum á víö
og dreif, skógarhlíöarnar dökkgræn-
ar teygjandi sig upp eftir fjöllunum
og nakin auön efst, steingrá meö
rauðbrúnum flekkjum. Ég held, aö
ég hafi sjaldan á ævi minni veriö eins
þrunginn af ólýsanlegum lífsfögnuöi
og þegar ég reið inn veginn frá
Hjálmsstööum viö hliö félaga minna.
Ég fann, aö þeir voru og í slíku
hugarástandi, og ég man hve yrkis-
efnin flykktust aö mér, og allt varö
eiginlega aö Ijóöi og næstum því lagi
í huga mínum.
Og þannig var öll feröin, en hún
stóö í fimm sólarhringa. Eg sagöi
Ungmennafélagi Laugdæla alla
feröasöguna í Ijóöi. Þetta Ijóö skap-
aðist aö nokkru leyti á sjálfu feröa-
laginu, en ég setti þaö saman og
gekk frá því viö orf og önnur störf
mín dag eftir dag eftir heimkomuna.
í því getur aö líta ekki aöeins
feröasöguna sjálfa heldur og þær
hræringar, sem áttu sér staö í
hugskoti mínu þessa daga.“ (Minn-
ingaþættir, bls. 160—61).
Þessi frásögn veitir okkur sýn inn
í kveöskaparsmiöju hins önnum
kafna skáldbónda á Hjálmsstööum.
Þegar hann hefur velt af sér reiðingi
erfiöisvinnunnar, tekið hnakk sinn
og hest og hleypt á burt undir
loftsins þök eins og vinir hans,
Stephan G. Stephansson og Einar
Benediktsson, myndu sennilega hafa
getaö fallist á aö oröa þaö, er hann
undir eins oröinn Ijóðskáld af lífi og
sál. En þessi sælutíð stóö ekki nema
5 daga og ferðakvæðinu, sem Páll
getur um, varð hann aö ganga frá
dögum saman önnum kafinn, m.a.
viö orfið úti á teig. Kvæöiö varö
hvorki meira né minna en 23 erindi
og er prentað á bls. 161—65 í
Minningaþáttum. í feröinni orti Páll
12 erinda kvæöi um Fjalla-Eyvind og
kofa hans í Eyvindarveri. Bragarhátt-
urinn er baksneidd braghenda. (Sjá
Minningaþætti bls 165—66). Einnig
orti hann þá þessi erindi um hina
alkunnu hrossbeinahrúgu á Kili frá
Reynistaöarbræörum:
Hefur eina og hálfa öld
hrauniö steinmeitlaða
varöveitt beinin ber og köld
blakka Reynistaöa.
Líður tíö, en fjöllin fríð
föstum bíða í skoröum.
þar’s í hríðum hinzta stríö
háöu lýóir foröum.
(Minningaþættir, bls. 166—67).
Þrjár seinni ferðirnar kallaöi Páll
lúxusflakk og sagöi frá þeim í
samnefndum kafla á bls. 175—80 í
Minningaþáttum.
Hinn 5. desember 1928 sigldi Páll
meö „Selfossi" til Skotlands og
Englands í boöi vinar síns, Ásgeirs
Jónassonar skipstjóra, og kom heim
aftur á aöfangadag jóla. Haföi hann
gaman af þeirri ferö og orti þá
nokkrar vísur.
Næsta lúxusflakk Páls var þátt-
taka hans í för 170 sunnlenskra
bænda til Norðurlands áriö 1938.
Var sú för farin í 13 bifreiðum. Nutu
bændurnir aö vonum frábærrar
gestrisni norölenskra stéttarbræöra
sinna í bjartnættinu um Jónsmessu-
leytið.
Síöustu skemmtiferö sína fór Páll
aö eigin sögn fyrirvaralaust og af
skyndingu í flugvél úr Reykjavík yfir
Suöurlandsundirlendiö til Horna-
fjaröar, nokkuö inn yfir hálendiö og
aftur til Reykjavíkur. Eftir þá ferö
kvaöst Páll hafa þekkt landið sitt
betur en áöur.
PÁLL segir á bls. 232 í síðasta
kafla Minningaþátta: „Ég hef alla tíö
verið glaösinna. Þó aö einstaka
sinnum hafi syrt í álinn, þá hef ég
hvorki byrgt minn harm né stöövaö
sókn mína til bjargar mér og mínum.
Ég erföi frá fööur mínum lífsþorsta
og óslökkvandi þrá eftir gleöinni. Ég
var lengi fram eftir árum barn í
hugsun, gladdist skjótlega og naut
vel þess, sem mér barst af yl og
fegurð."
Þannig fórust Páli Guðmunds-
syni orð er hann átti fá ár ólifuð. En
á 85 ára ævi er ýmissa veöra von og
Páll fór ekki varhluta af mótlæti og
öröugleikum. Hann sagöi sjálfur: „En
ég hef tekið eftir því á langri ævi, aö
erfiöleikarnir koma í bylgjum. Stund-
um getur allt gengiö meö miklum
ágætum árum saman, en stundum
hrúgast óhöppin á mann ár eftir ár.
Og eignatjóniö var ekki þaö eina,
sem steöjaöi aö.“ (Minningaþættir,
bls. 84).
Ástvinamissirinn var vitanlega
sárastur enda óbætanlegur. Áriö
1914 missti Páll Þórdísi, konu sína,
frá 8 börnum í ómegö eins og áður
er getið. Fyrsta barn sitt, Oddnýju,
missti hann 13 ára gamla; Guðmund,
son sinn, tvítugan; Gróu, dóttur sína,
á besta aldri og Erlendur, sonur
hans, fórst meö togara. Allt voru
þetta börn hans af fyrra hjónabandi.
(Minningaþættir, bls. 235—36).
í kveðskap sínum lítur Páll
stundum yfir liöna ævi og lýsir
sjálfum sér. Áriö 1923 yrkir hann
fimmtugur:
Hér í Dalnum hef ég lifaö
hálfa öld og strítt,
hlegiö, grátiö, óskaö, efaö,
afneitaö og hlýtt.
Hérna leit ég æskuárin,
ungdóm, þroska, gráu hárin.
Héöan vil ég hafnir finna
heim til feöra minna.
(Kvæöasafn 2, bls. 170).
Árið 1948 lýsir hann sjálfum sér
þannig í kvæöi til Eyjólfs Svein-
björnssonar:
Eg þótt sé nokkuö ellimóöur
er þó brattur og heilsugóöur.
Sjónin er gölluö, sálin hraust.
Enn er gaman að yrkja og lifa,
eta og drekka, lesa og skrifa
og hlaupa til bæja hjálparlaust.
(Kvæðasafn 2, bls. 22).
Áriö 1951 yrkir Páll:
Þrekiö mitt er þorrið aö kalla,
þaö er mér stórleg eftirsjá.
Þetta kemur yfir alla
aldri sem að háum ná.
Sjónin dauf og heyrnin hláleg.
Hagmælskan er vikin frá.
Viö þetta búa orðlaus á ég
ævin meðan vara má.
(Kvæðasafn 1, bls. 186).
Framhald á bls. 14.