Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1980, Blaðsíða 13

” Innan hinnar rituðu sögu er ekki unnt að fullyrða, að
einstaklingar okkar tíma séu greindari en forfeður okkar.
En samt er engum vafa undirorpið að við — með
sameiginlegu átaki þeirra — skiljum betur víddirnar,
kröfurnar, möguleikana, vonirnar og umfram allt hina
djúpu einingu heimsins, sem er í okkur og umhverfis
okkur.íí
sömu stærö og viö sjálf. Viö skulum viröa
fyrir okkur þaö, sem gerist viö uppeldi.
Uppeldi, skref í framfaraátt, eru
kennd meö fordæmi og endurtekin meö
eftirlíkingu. Af ýmsum ástæöum höfum
viö tilhneigingu til aö gera lítiö úr hinu
mikilvæga hlutverki uppeldisins í þróun
lífveranna. í fyrsta lagi er þaö ósköp
venjulegt fyrirbæri. Utanfrá séö birtist
þaö okkur á auöskilinn, einfaldan og
hversdagslegan hátt. Hví skyldi því eign-
uö einhver dulræð merking? Auk þess
virðist uppeldi vera svo sérstakt fyrir
mannlegt líf. Hví skyldi því eignaö al-
mennt líffræöilegt gildi? Og aö síöustu er
uppeldi svo óljóst og viökvæmt fyrirbæri.
Þaö breiöir sig yfir líf vort eins og sé
mönnum strokiö á tilviljunarkenndan
hátt. Því er haldið viö og það þróast viö
óvissar og breytilegar kringumstæöur.
Hvernig á aö vera unnt aö líkja því viö hið
torskilda orsakalögmál, sem stjórnar
ófrávíkjanlegri þróun lífsins? Ef menn lifa
sig hins vegar inní fyrirbæriö uppeldi, þá
opnast nýjar sýnir á bak viö hversdags-
legar hliöar þess.
Uppeldi væri að sjálfsögöu sérmann-
legt fyrirbæri, ef þaö næði einungis til
vitsmunalegs uppeldis. Þaö er hins vegar
nægilegt aö kynnast heimi dýranna til aö
átta sig á, að hiö „mannlega“ er einungis
til, vegna þess aö þaö felur í sér eitthvaö
almennt. Þetta almenna hefur aö vísu
tekiö breytingum, en viö þekkjum þaö í
ófullkomnari myndum, sem hverfa aftur í
gráa forneskju. Hundar, kettir og fuglar
ala upp afkvæmi sín meö þúsundum
fíngeröra hreyfinga, á veiöum, á flugi,
eöa, þegar þeir byggja sér hreiöur. Miklu
fremur á þetta viö um apa. Og hvernig á
aö skilja hina óvenjulegu hegöun bjórsins
og skordýra, ef hún er ekki afleiöing af
reynslu, af uppeldi, sem safnast hefur
saman ættliö eftir ættliö og gengiö í arf?
Uppeldi sem fyrirbæri birtist okkur
einungis meðal dýra, sem öölast hafa
nokkurt frumkvæöi eöa lifa í hópum.
Þetta gefur okkur nægilegt tilefni til aö
láta okkur detta í hug, aö uppeldi sé
hugsanlega almennt líffræöilegt fyrirbæri,
sem einkennir allan lífheiminn. Þaö er
freistandi aö bæta því viö, aö uppeldi er
ytra fyrirbæri, afleitt fyrirbæri í þróun
lífsins. Heimspekingurinn Bergson hefur
hins vegar bent á, hve tilviljunarkennd
þau mörk eru, sem almenn skynsemi
setur milli eöliseiginleika lífveru og frum-
kvæöis þeirra þegar þær eru á fóstur-
skeiöi.
Þegar unginn heggur í sundur eggja-
skurnið í kringum sig, er þaö þá „lífskím-
iö“ eöa kroppurinn, sem fær nefiö til að
höggva? Þessi spurning, sem er mjög
tímabær, þegar menn velta fyrir sér
þróun eiginleika einstaklingsins, er jafn-
óljós, þegar hugsaö er út frá uppeldinu.
Hvenær hættir móöirin aö annast um
afkvæmi sitt? Gerist þaö, þegar hún fer
aö gefa því brjóst eftir aö hafa aliö þaö?
eöa gerist þaö fyrst, þegar hún hefur
vaniö þaö af brjósti og kennt því aö
bjarga sér sjálft? Þótt þetta gerist á
tvennan hátt, annan bundinn viö lífsstarf-
semi móöurinnar, hinn viö meövitaöa
framkomu hennar gagnvart öörum meö-
vituöum einstaklingi, þá er þetta í raun og
veru einn og sami ferillinn frá upphafi til
enda. Þaö, sem gerist á þessum tvennum
sviöum, tekur viö hvaö af ööru og virkar
hvprt á annaö.
Áöur voru nefndir þeir líffræöingar,
sem neita aö viöurkenna, aö áunnir
eiginleikar getl gengið í erföir. En hafa
þeir í alvöru hugleitt þaö fyrirbæri aö
fjöldinn allur af skordýrum, sem deyja án
þess aö þekkja afkvæml sín, miöla
lífsháttum sínum til eftirkomendanna,
sem þau sjá aldrei? Ætla veröur, aö
hegöun þessara skordýrategunda hafi
oröiö til af tilviljunarkenndu fálmi, þegar
foreldrarnir, vegna óiíks árferöis og
annarra lífsskilyröa, þekktu eöa ólu upp
afkvæmi sín. Ef þetta er rétt, veröa menn
einnig að ganga út frá því, aö árangur
uppeldisins hafi aö lokum fest sig í
erfðaefniviðnum og þannig myndað eig-
inleika, sem eru jafnbundnir einstaklingn-
um efnislega og stærö, litur og aörir
erfanlegir eiginleikar hjá tegundinni eöa
kynstofninum.
Af þessu má draga ályktun, sem mér
viröist standast: Uppeldi er langt frá því
aö vera nokkuö óverulegt, marklaust né
tilviljunarkennt fyrirbæri meöal lifandi
vera. Það er ekkert minna en ein af
mikilvægustu og eölilegustu aöferöum
viö hina líffræöilegu uppbyggingu teg-
undanna. í því birtast okkur e.t.v. hinar
margbrotnu einstaklingsbundnu erföir á
meövitaöan hátt, þannig aö foreldrarnir
koma af staö efnisbundnum stökkbreyt-
ingum meö afkvæmum sínum. Þessar
stökkbreytingar birtast í nýjum sálrænum
eiginleikum afkvæmanna og eru síöan
bornar áfram af þeim. Á þennan hátt, —
umbúöalausara er ekki unnt aö lýsa því,
— sjáum viö arfgengiö breytast úr
einstaklingsbundnum arfi í sameiginlegan
arf fjöldans. Arfurinn veröur félagslegur.
Fyrsta afleiöing af þessari aðferö viö aö
skoöa hlutina er auövitaö sú, aö viö
getum sett í kerfi og dregið saman þær
hugmyndir, sem almennastar mega kall-
ast um lifandi verur. Annar kostur er
einnig viö þetta, sem ég vil benda hér á.
Þessi aðferð gefur öllu, sem tengist
uppeldi mannsins nýtt gildi og mikilvægi
og lætur þaö birtast í nýju Ijósi.
Uppeldiö og
maöurinn
Meö manninum hafa valkostir einstakl-
ingsins og möguleikar til myndunar
samfélags náö hámarki meöal lifandi
vera. Af þessari tvöföldu ástæöu á
uppeldiö sem fyrirbæri skiliö aö fá
rækilega meöhöndlun.
Frá fæöingu erum viö skyndilega stödd
í hringiöu mannlegs uppeldis og lífs og
höfum aö jafnaöi hvorki áhuga né gefum
okkur tíma til aö hugsa um, hvaö þaÖ
felur í sér. En hvílík uppspretta undrunar
yröi þaö ekki, ef við kæmum auga á þaö.
Viö skulum gera í huganum eftirfarandi
tilraun: Reynum aö hugsa okkur, aö þeir
hlutir, sem við höfum þegið frá samfélag-
inu, yröu teknir frá okkur einn og einn.
Viö létum af hendi öll samgöngutæki á
láði, legi og t lofti, sem vísindin hafa gefiö
okkur á síöustu tímum. Göngum svo
skrefi lengra. Hugsum okkur, aö viö
værum án alls iönaðar og landbúnaöar.
Reynum aö gleyma allri sögu. Hugsum
okkur aö ekkert tungumál sé til. Reynum
aö nálgast í huganum hiö næstum
óskiljanlega ástand, sem meö vitund
okkar væri í augliti til auglitis viö alheim-
inn, algjörlega ósnortin af sérhverjum
sögulegum áhrifum. Hvaö væri þá eftir af
því, sem lifir í okkur, eftir slíka klæöaflett-
ingu? Eru þaö klæöin kringum líkama
okkar eöa er þaö hluti af sáiu okkar, sem
viö legöum frá okkur í huganum?
Höldum svo í gagnstæöa átt. Viö
skulum klæöast þessum fiíkum uppeldis-
ins, sem viö reyndum í huganum aö losa
okkur viö, einni eftir aöra. Og meöan viö
klæöumst þeim aftur, skulum viö reyna
aö lifa upp sögu þeirra í huganum í
stórum dráttum. Hvílíkan tíma og hvílíka
fyrirhöfn þurfti ekki til aö skapa einungis
eina þeirra. Hvílík óhemju vinna og hvílíkt
bjástur. Þegar viö hugsum um árangur
þessa erfiöis, getum viö afgreitt þaö á
þann einfalda hátt, aö allt séu þetta
aukaatriöi og fallvölt fyrirbæri. Þaö þurfi
ekki annaö en náttúruhamfarir til aö
þessi uppbygging, sem á sér svo langan
aldur, hryndi í rúst og mannkyniö stæöi á
sama stigi og þaö var á, þegar rökhugs-
unin varö til á jöröinni?
Þvert á móti. Má ekki greina aöferöir
og einkenni lífsins sjálfs í því, hvernig
maöurinn hefur áunniö sér hæfileika og
þekkingu í hægri en markvissri þróun.
Lífiö, sem stööugt bætir viö sig, en engu
getur tapaö, — markvissa þess hvílir á
ólíkindum og styrkur þess á veikleika.
Þegar menn viröa fyrir sér mannkyniö á
núverandi stigi þess, og þaö, sem þaö
hefst nú aö, veröur aö viöurkenna, aö
þaö, sem lifandi verur, er óaöskiljanlega
bundiö þeim vexti, sem uppeldið hægt og
sígandi hefur byggt upp og boriö áfram.
Þetta umhverfi, sem hefur verið í sífelldri
uppbyggingu af sameiginlegri reynslu
mannkyns, er ekkert annaö en sú deigla,
sem viö hvert og eitt erum steypt í og er
jafnraunverulegt og móðurskaut okkar.
Þaö geymir meö sér minni tegundarinnar,
sem einstaklingsbundiö minni okkar eys
af og heldur viö. Sú fullyröing, aö
uppeldiö sé ekki léttvægt fyrirbæri,
heldur samofinn hluti hins líffræöilega
arfs, — þessi fullyröing staöfestist óvé-
fengilega, hvaö mannkyn varöar, í því
Ijósa samhengi, sem fyrirbæriö birtist í.
Nú er rökrétt að stíga skref áfram. Viö
vitum núoröiö, aö meö hæfileika lifandi
vera aö bæta viö sig eiginleikum er átt viö
allt annaö en aö eiginleikar raöist hverjir
ofan á aöra, eins og setlög í bergi.
Lífverur þróast ekki eins og „veltandi
snjóbolti". Nær er aö segja aö þær
þroskist eins og tré, sem vex samkvæmt
eöli sínu, þ.e. vex í ákveöna átt. Ef menn
viðurkenna, aö uppeldi er einn af þáttun-
um í fyrirbæri því, sem viö skynjum óljóst
og köllum því almenna og heldur óná-
kvæma nafni „þróun“, þá fullyröum viö
jafnframt, aö samanlögö þekking og
framför, sem oröið hefur og flutzt hefur
frá kynslóö til kynslóöar, sýnir eölilega
þróun, þróun, sem býr yfir tilgangi, sem
mönnum er unnt aö skilja.
Þaö er einmitt þetta sem gerist.
Þaö getur oröiö okkur erfitt í fyrstunni
aö skynja nokkra reglu í þeirri ringulreiö
af tilraunum og kenningum, sem oröinn
er í sívaxandi mæli farangur mannkyns.
Framfarirnar eru einungis aö magni til,
segja efasemdamennirnir. Viö skulum
hins vegar reyna aö horfa á fyrirbæriö úr
fjarlægö. Þá birtist okkur regla í ringul-
reiðinni. Séö úr fjarlægö kemur þaö
greinilega í Ijós, að hin einstöku fyrirbæri,
sem blinda okkur í fjölbreytiieika sínum,
birtast í heillegri mynd; mynd af mann-
kyninu, sem smám saman kemst til
meðvitundar um sköpun sína, sögu sína,
umhverfi sitt, hæfileika sína útávið og
innáviö og leyndardómana í sálu sinni.
Viö höfum heyrt eftirfarandi fullyröingu
oft og mörgum sinnum, en höfum viö
hugleitt hana svo vel, aö viö höfum
skynjaö dýpt hennar og sannleika? Þaö,
sem gerist, þegar viö í uppvextinum
vöknum til skilnings á fortíö ættar okkar,
á ábyrgö okkar, á löngunum okkar og
eftirsókn í lífinu, er einungis stutt endur-
tekning á ómælanlega umfangsmiklum
og hægum ferli, sem leitt hefur mannkyn-
iö frá bernsku til fullorðins ára. Vaxtar-
þroski mannkyns er raunverulegur og
hann gerist meö vaxtarþroska hvers
einasta manns, en er jafnframt æöri
honum.
Án efa er þaö þannig, að innan hinnar
rituöu sögu er ekki unnt aö fullyröa, aö
einstaklingar okkar tíma séu greindari en
forfeöur okkar. En samt er engum vafa
undirorpiö, aö viö, — meö sameiginlegu
átaki þeirra, — skiljum betur víddirnar,
kröfurnar, möguleikana, vonirnar og
umfram allt hina djúpu einingu heimsins,
sem er í okkur og umhverfis okkur.
í aldanna rás myndast sameiginleg
meðvitund mannkyns, sem gengur í arf
og er borin áfram af hverri nýrri kynslóö
einstaklinga. Sífellt veröur til eins konar
almennur sameiginlegur persónuleiki,
sem borinn er uppi af einstaklingum,
samtímis sem þeir breyta honum.
Þaö er sérstakt verkefni uppeldisins aö
standa vörö um áframhaldandi þroskun
þessa persónuleika.
55Þegar menn viröafyrir sér mannkynið á núverandi stigi
þess og það, sem það hefst nú að, verður aö viðurkenna,
að það sem lifandi verur er óaðskiljanlega bundið þeim
vexti, sem uppeldið hægt og sígandi hefur byggt upp og
borið áfram. 66