Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.1980, Blaðsíða 4

Sagan af Jóni frá Snöru og Jónínu
hangabrúður er rómantísk ástarsaga,
hálfrar aldrar gömul og tug betur.
Efnislega heföi hún getað gerzt í dag,
nema umgeröin breytt eftir aldarhætti.
Reyndar er það nú svo um rómantíkina,
að hana fær ekkert drepið. Hún hefur
lifaö frönsku stjórnarbyltinguna, iön-
byltinguna, kommúnisma, velferðar-
þjóöfélag og pilluna. Hún gægist sífellt
upp í listum og ástum, hvernig sem á
henni er lamiö. Rómantíkin er blóösjúk-
dómur mannsins, sem fylgir honum til
loka veraldrar. Hún leggst misjafnlega
þungt á fóík, líkt og alkóhólismi.
Enginn maöur getur þó orðið svo
fullur og vitlaus af brennivíni að jafnist í
heimsku sinni á viö ástfanginn mann.
Ásgeir Jakobsson:
Sagan af
JÓNI
FRÁ
0 0
borö byrjaði á því, hún yngdist ekkert á
ferö okkar. Viö leiddumst eins og
nýtrúlofaö par alla leiö heim aö húsdyr-
um hennar og þá vildi hún aö ég kæmi
inn og þægi kaffi.
Þar sem gamla konan haföi keypt sér
kæsta skötu og hnoömör í fiskbúöinni,
lá beint við aö spyrja hvort hún væri aö
vestan.
— Já, viö erum sveitungar óg og
hann Jón frá Snöru í fiskbúðinni.
Ég vissi engin deili á manninum, sem
afgreiddi í fiskbúðinni og spuröi:
— Af hverju liggur höfuöiö á mannin-
um útá öxl og af hverju kallarðu hann
trá Snöru? Er þaö bæjarnafn?
— Nei, hann frelsaöist frá snöru.
Ekki er aö orðlengja þaö, aö nú kom
sagan af Jóni frá Snöru og konu hans
Jónínu hangabrúður. Gamla konan
haföi nefnilega veriö tökubarn hjá
foreldrum Jóns frá Snöru og því á
vettvangi sögunnar.
Þaö er upphaf sögunnar, aö í dalverpi
upp af vík einni vestra bjuggu foreldrar
Jóns góðu búi, en foreldrar Jónínu á
næsta bæ og einnig þau voru bjargálna.
Jón bar af ungum mönnum í sveitinni.
Til textasparnaöar vísast til lýsingar
Laxdæiu á Kjartani Ólafssyni, nema því
er viö aö bæta um Jón aö hann var
afburöa fjárglöggur en þess er ekki getiö
um Kjartan.
Jónína var kvenna fríöust í sinni sveit,
Guörún Ósvífursdóttir endurborin, nema
hjartalag Jónínu var snöggtum skárra en
þessarar glæsilegu morðkellingar og
gleöikonu. Jónína mátti til dæmis ekki
mannsblóð sjá og heldur ekki nokkurrar
skepnu, enda rann nú ekki mannsblóð í
iækjum í þessari friðsælu sveit. í slát-
urtíöinni á haustin kom hún aldrei nálægt
blóðvelli heldur hélt sig innan dyra og
grét. Amma hennar sagði þá stundum:
— Guö aimáttugur hjálpi þér, Jónína
mín, aö eiga eftir aö fara með þetta hjarta
útá þann blóðvöll sem mannlífið er."
Æskuást þeirra Jónínu og Jóns var
nánast uppskrift úr bókum og kvæöum
þessa tíma svo sem Pilti og Stúlku. Sem
sagt ódrepandi rómantík, haldist í hend-
ur, horfst í augu, roönaö, skolfið og
svitnaö, mest orövana en þaö litla sem
talaö var tómt rugl.
SNORU
OG
JÓNÍNU HANGÁBRÍIÐIIR
vöknuö og enginn til aö vekja hana, enda
hjarta hennar innsiglaö Jónl. Þaö var
heimalningurinn á bæ Jónínu sem loks
skarst í leikinn.
Þaö gerðist meö þeim hætti aö Jón
sem oftar gert sér eitthvað til erindis
heim á bæ Jónínu. Sem hann kemur þar
í hlað, stendur Jónína í hlaövarpanum
meö tárvot augu og skeifu um munninn
og mændi uppá bæjarburstina. Heimaln-
ingurinn sem henni þótti svo undur vænt
um, haföi klifraö uppá bæinn og stóð nú
bísperrtur fremst á bæjarburstinni og
Jónína taldi sýnt aö hann færi sér að
voða. Jón vissi þess engin dæmi, aö
heimalningar heföu framiö sjálfsmorö á
þann hátt að stökkva fram af bæjarburst-
um, en hann lét ekki þá skoöun í Ijósi
heldur brást hart viö, hetja sem hann var,
kleif uppá bæinn sem var auögert svo
kattliprum manni. Hann læddist aftan aö
heimalningnum, sem átti sér einskis ills
von, og eins líklegt aö hann hrykki fram
af burstinni í ofboölnu þegar hann yröi
mannsins var. Jón geröi sér þessa hættu
Ijósa og þegar hann taldi sig kominn í
stökkfæri, hóf hann sig á loft og stökk á
heimalninginn. Hann lagöi of mikinn kraft
í stökkið og þeir flugu báðir fram af
bæjarburstinni, Jón og heimalningurinn.
Heimalningurinn varö verr úti í fallinu,
hann lenti undir Jóni og braut báöa
framfæturna, en Jón marðist og snerist á
ökkla og brákaði ristarbeiniö og fylgdi því
mikill sársauki. Þeir félagar komu niður
rétt við fæturna á Jónínu. Jón velti sér á
bakiö ofan af heimalningnum og stundi
þungt og karlmannalega. Ástfanginn
hetja, alin upp viö íslendingasögur, hljóö-
ar ekki né æjar upp undir ástmey sína —
„fyrr skulu stundir fjörsins dvína". Jónína
brást viö eins og sánnri ástmey sæmdi,
kastaði sér yfir Jón og kveinaði angistar-
full:
— Elsku Jón, ekki deyja Jón ...
Þessi bón var útí hött. Þaö hvarflaöi
ekki aö Jóni aö deyja, allra sízt meö
Jónínu ofan á sér.
Sumir menn eru þannig í kollinum, að
þeim dugir ekkert minna en falla ofan af
bæjarburst til að útúr þeim komi orö af
viti. Þaö hrökk útúr Jóni:
— Viltu giftast mér?
í þennan tíma var lenzka aö senda
sveitastúlkur af skárra standi í kaupstaö,
í eitthvert læri og tíðast samaskap.
Nauösynlegt var húsmóöur á sveitaheim-
ilum aö kunna nokkuö fyrir sér í fata-
saumi. Foreldrar Jónínu vildu aö hún
forframaðist í Reykjavík, en þar átti hún
góöa að, áöur en hún festist í búsýslu og
barneignum.
Karl og kona, sem ákveða aö ganga í
hjónaband, helga sig gjarnan hvort ööru
til bráðabirgöa meö fingurbaugum
merktum þeim og heitir þetta aö hringtrú-
lofast og á aö duga í öllu skaplegu fram
aö giftingu. Á trúlofunartímanum er
mikilvægt aö hringarnir sé ekki hreyföir á
fingri. Varhugavert er aö fitla viö hringinn,
þaö þykir vera vott um dulda hneigö til að
losna viö hann, og ekki má taka hann
ofan, til dæmis viö þvott og gleyma
honum svo á vaskanum. Afdrifaríkast er
þó aö týna honum, þaö má þá einu gilda
hversu trúleg skýringin er, hún dugir
ævinlega illa, vekur grun sem oft býr um
sig og erfitt reynist aö losna viö. Næst á
eftir aö týna hringnum getur reynst
örlagaríkast aö lána hann.
Áöur en Jónína fór aö heiman, brá Jón
sér í kaupstaðinn og keypti hringana, og
Jónína sigldi að heiman og suöur meö
hringinn Jónsnaut á fingri og ástina
ólgandi í brjósti sér, allt þar til sjóveikin
heltók hana.
Ástin þolir sjóhræöslu, jafnvel magnast
viö aö sjá dauöann blasa viö og hún þoliö
tannpínu og jafnvel innantökur meö
niöurgangi, en sjóveikina þolir hún ekki ef
hún er mögnuö. Þetta er útaf fyrir sig
merkilegt rannsóknarefni, eöa þaö fannst
Jónínu. Hún nefnilega skammaöist sín
fyrir, aö þaö var varla aö hún myndi eftir
Jóni í hartnær sólarhring og hún var búin
aö vera góöa stund í landi áöur en hann
kom til hennar aftur. Þaö kann aö vera aö
nýtrúlofuðum stúlkum núoröiö finnist þaö
ekki tiltökumál aö týna kærastanum úr
hjarta sér einn sólarhring, en þaö tók
Jónínu margar vikur aö fyrirgefa sjálfri
sér þessa ótrúmennsku viö Jón sinn. Hún
ætlaði vissulega ekki aö svíkja hann.
Jónína haföi fengið inni og fæöi hjá
skyldfólki sínu og saumskapinn læröi hún
á stórri saumastofu og leiö nú fram
veturinn. Jónína háttaöi á hverju kvöldi
Þú getur sagt fyllibyttu að brennivíniö
sé bölvaldur og hann samþykkir það, en
reyndu aö segja ástföngnum manni að
stúlkan hans sé bölvuð tæfa og hann
flýgur á þig. Þeir sögðu það Grikkirnir,
aö guðirnir sviptu þá vitinu sem þeir
vilja tortíma með því aö gera þá
ástfangna. Viö skulum því ekki skopast
að piltí, sem heldur í hendina á
stúlkunni sinni og horfir orðlaus í augu
henni í staö þess aö klæða hana úr;
hann er ástfanginn, hann er brjálaður —
og hann hengir sig ef hann missir hana.
Sagan af þeim hjúum, Jóni frá Snöru
og Jónínu hangabrúður, kom þannig til
mín að ég var staddur í fiskbúö, þar
sem gömul kona var að kaupa sér í
soðið kæsta skötu. Á leiöinni út rak
kerlingareyminginn fótinn í þröskuld-
inn, greip í dyrastafinn en missti
fiskipakkann. Það kom í minn hlut aö
beygja mig niður og rétta henni pakk-
ann og hún þakkaði mér svo innilega
fyrir þessa riddaralegu aðstoð, að ég
uppveðraðist allur og magnaðist til
góðverka. Áður en mig varöi var ég
farinn að leiða hana, fyrst niður tröppur,
síðan yfir götu og þá eftir gangstétt,
alveg aö þarflausu en það er eins og
allir vita höfuðvandamáliö við góðverk
að finna rétta tímann til að Ijúka því. Ég
fann enga skynsamlega átyllu til að
hætta að leiöa konuna fyrst ég á annað
Aö heföbundnum hætti hafði ástin
kviknaö meö þeim í hjásetunni, auövitaö
án þess aö þau vissu af því, strax fyrsta
daginn og þau hittust uppi á dal, stungu
uppí sig fingrunum og horföu feimin hvort
á annaö, þar til hann sagði:
— Ég heiti Jón, á ég ekki aö lána þér
hann Rauð rninn," og rétti henni uppá-
haldshrosslegginn sinn, og hún svaraöi:
— „Ég heiti Jónína, viltu ekki eiga
gimbrina mína hana Glógló," og rétti
honum völubein. Síöan fann Jón týnda
rollu, fyrir Jónínu, reyndar var hann alltaf
að því eins þó að þær væru alls ekki
týndar, og hún gaf honum í staöinn af
nestisbitanum sínum því aö hún var
matgrönn en hann mathákur.
Samkvæmt forskrift þessa tíma var
sama hvernig þau rákust á í leik, svitnuöu
og fækkuöu fötum, þegar hún aö aldrl var
oröin mannbær og hann kvennnýtur, ein
sér og fjarri mannabyggöum í blóm-
skrýddum lautum og skjólgóöum. Þáö
geröist ekki neitt nema í hjartanu, þar óx
ástin og óx. Þau voru komin á nítjánda
áriö og hann ekki farinn aö kyssa hana.
Þaö er hrollvekjandi aö hugsa til þess
hvaö Jón hefur veriö búinn aö sleppa
mörgum tækifærum uppi á dal, úti í
hlöðu, á ferö milli bæja og er oflangt aö
telja upp öll hans tækifæri sem fóru í
súginn árum saman. En honum hélst
þetta aögeröarleysi uppi; Jónína var ekki
Þaö þarf engum getum aö því aö leiða,
aö þaö vildi Jónína, en jáyröi hennar
hvarf uppí Jón vegna þess aö nú kyssti
hún hann. Aðstæður voru þannig, munn-
ur viö munn, að kossinn kom af sjálfu sér.
Viö venjulegar aöstæöur heföi Jónína
náttúrulega ekki átt frumkvæðið aö fyrsta
kossinum, þaö var aö minnsta kosti ekki
samkvæmt ástarritúali þessa tíma. Þaö
kann aö vera aö hræðslan um Jón, sem
greip hana, hafi ráöiö nokkru um þetta
óvenjulega tiltæki ungmeyjarinnar.
Kossinn dróst á langinn, eins og oft vill
veröa þegar lengi innbyrgö ást nær aö
holdgast. Heimilisfólkiö dreif nú aö og
varö fyrst gripiö undrun mikilli þegar þaö
sá hvar Jónína lá ofan á Jóni; hann haföi
spennt hana örmum og því var líkast aö
þau heföu veriö í hyggspennu og hún fellt
hann á hælkrók. Við nánari aögát leyndi
sér ekki aö þau voru aö kyssast. í þennan
tíma jafngildu aöfarir sem þessar hjóna-
vígslu fyrir altari, enda ýjaöi enginn aö
ööru en aö þessar manneskjur færu til
prestsins við fyrsta tækifæri.
Heimainingurinn, með brotnar fram-
fætur, var skotinn, enda var hlutverki
hans í lífinu lokið. Jóni græddist aftur á
móti fótarmeinið vel og náði hann sínu
fyrra atgervi og vel þaö, því hann
tvíefldist allur þegar ást hans haföi fengiö
farsælan endi. Nú gilti aö búa ástinni
sinni gott heimili, láta hana ekkert skorta.
hjá Jóni, enda þótt hálft landiö væri á
milli; vegalengdir vefjast ekki fyrir ástinni,
stundum eykst hún í réttu hlutfalli viö
hverja lengdarmíluna sem er milli elsk-
endanna. Tryggari stúlka sínum unnusta,
varö ekki fundin á samanlagöri heims-
byggöinni. Á saumastofunni var margt
ungra stúlkna og í þeim galsi eins og
gengur og uppátæki mörg. Einu sinni var
þaö, aö ein stúlknanna vill endilega fá að
máta hringinn hennar Jónínu, kannski
verið kominn í hana einhver hugur.
Jónína varö vel viö bón hennar, grunlaus
um hversu örlagarík henni uröu þau
bóngæöi.
Rétt sem stúlkan haföi smeygt hringn-
um á fingur sér var kallað á hana af
konunni sem rak saumastofuna. Stúlkan
brá strax viö, eins og siöur var ungs fólks
í þennan tíma, ef húsbændurnir kölluöu á
þaö og hvarf úr saumastofunni. Hún var
ekki komin aftur þegar þær stúlkurnar
fóru í hádegismat.
Þegar Jónína kom heim til sín í matinn
var þar fyrir kona úr sveitinni hennar,
gestkomandi í bænum. Þetta var mikil
gæöakona en átti þaö til aö tala helzt
margt. Allt gott var aö frétta úr sveitinnl
heima, skepnuhöld í bezta lagi, tíö svo
einmuna góö aö elstu menn mundu ekki
aöra eins nema veturinn 1880 en eins og
kunnugt er, þá veröa elztu menn aldrei
svo blankir í minninu aö þeir eigi ekki
©