Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.1980, Blaðsíða 10

ORFIRISEY
var búinn að vinna gott starf á langri ævi í þá
veru að halda til haga og koma á prent
ýmisskonar fróðleik um einstök hús og staði í
Reykjavik. Að þessu áhugamáli sínu vann hann
til hinzta dags og skömmu fyrir andlát sitt lét
hann Lesbókinni í té þrjár greinar til birtingar.
Tvær þeirra, um stórhýsið Glasgow og Klúbbinn
svokallaða, hafa þegar birzt — og hér birtist sú
síðasta.
Árni Óla
Getgátur hafa komið upp um aö
langt aftur í öldum hafi eyarnar
Örfisey og Akurey verið landfastar,
og á milli þeirra og Seltjarnarness
hafi veriö þurlendi. En vegna lands-
igs hafi þetta breyzt og sjórinn hafi
farið að brjóta land þar sem nú er
vogurinn milli nessins og eyanna.
Þetta styðst við það, að enn er land
að síga á þessum slóðum og sjást
þess víöa glögg merki.
Elzta kort af Reykjavík og umhverfi
er gert af dönskum skútuskipstjóra
árið 1715. Þar má enn sjá, að
sjávargrandar tengja eyarnar viö
land. Frá miöjum Örfiriseyargranda,
þar sem hann var hæstur og hét
Grandahöfuð, lá annar grandi út í
Hólmann og hélt svo áfram þaöan út
í Akurey. Auk þessa sér þar votta
fyrir granda úr endanum á Örfirisey,
svokölluðu Reykjanesi, út í Hólmann.
Myndast þar sérstakt lón fyrir vestan
Örfirisey sýnilega verið miklu stærri
heldur en síðar varö. Sjórinn var
alltaf aö b rjóta af henni og svo var
komið 1915, að hún er ekki stærri en
4,7 hektarar.
Nú má geta þess, að á 16. öld
kepptu enskir og þýzkir lausakaup-
menn mjög um verzlun hér á landi og
komu því hingaö árlega mörg skip
frá báðum þjóöum. Var þá harövítug
keppni milli þeirra aö ná undir sig
beztu höfnunum. Þá höföu Englend-
ingar þann siö, aö versla á skipum
sínum, en Þjóðverjar reistu sölubúðir
á landi, hvar sem þeir náðu fótfestu.
Og þá var þaö, að þeir reistu
verslubarhús á Hólmanum vestan
Örfiriseyar og náðu þannig undir sig
verslun Reykvíkinga og nærsveita.
Verslunarhús þau, er Þjóðverjar
reistu hérá landi munu hafa verið
mjög svipuð hvar sem þau voru.
Þetta var eitt torfhús eöa skáli á
hverjum stað, hólfaöur sundur í
tvennt. Var krambúöin í öðrum
endanum, en íbúð verslunarmanna í
litlu húsi þar innar af. Og verslunar-
hús þeirra í Hólmanum mun hafa
verið þessu líkt.
Þegar verslunar einokunin hefst
1602 og öllum erlendu mönnum var
bannað að versla hér, þá settust
einokunarkaupmenn fyrst í búöir
Þjóðverjanna. En er fram í sótti fluttu
þeir inn bjálkahús til þess aö versla í.
Og svo fór hér í Hólmanum, að þar
voru brátt komin tvö eða þrjú
timburhús.
Nokkuð utan við Hólmann er
skerklakkur einn og var skipalegan
milli hans og Hólmsins og var þar
kölluö Klakksvík en á dönsku
„Holmens Havn“. Var festur heljar
mikill járnhringur í Klakk og annar í
klöpp í Hólmanum og í þessa hringa
voru landfestar skipa bundnar. Var
þaö kallaö aö svínbinda skipin.
Þarna var þá sæmileg höfn fyrir lítil
skip og örugg vegna þess aö hægt
var aö svínbinda skipin.
Hólmurinn var ekki stór, en hann
var þó allur gróinn þessum
verslunarstaö var svo lagt sérstakt
viðskifta umdæmi. Var þaö Sel-
tjarnarnes (meö Reykjavík), Kjósar-
sýsla öll og Borgarfjaröarsýsla.
Verslunar umdæmiö náði því frá
Gróttu aö Húsafelli, og mátti enginn
á þessu svæöi versla annars staðar
en í Hólmanum. Þess vegna þótti
Hólmshöfn með betri höfnum á
landinu, vegna þess að hún fékk
fiskinn af Innnesjum og land-
búnaöarvörur frá frjóvsömum sveit-
um.
Sá mikli ókostur fylgdi þessum
staö, aö sjór var ailtaf aö brjóta af
Hólmanum, og seinast fór svo, að
versluninni var ekki vært þar lengur.
Þá voru verslunarhúsin flutt þaöan
yfir í Örfirisey og sett niður syðst á
eynni. Má færa nokkrar líkur aö því,
að þetta hafi gerst 1698. Samtímis
var skipalegan flutt inn í Reykja-
víkurhöfn. Og nú er Hólmurinn ekki
annað en sker. Seinustu gras-
tægjurnar mun sjórinn hafa slitiö af
honum um seinustu aldamót, og nú
er skeriö ekki þesslegt að þar hafi
verið verslunarstaður.
Og þá er komiö að sögu
Örfiriseyjar.
Hún hefir verið oröin sjálfstæö
jörð fyrir 1500, því aö þá er gert
landamerkjabréf milli hennar og
Reykjavíkur. Eftir það bjuggu þarna
margir góðir bændur og sumir efn-
uöust þar vel. Eignaöist jöröin meira
að segja selstööu skammt frá
Lækjarbotnum, eða undir Selfjalli,
og er Örfiriseyarsels getið þegar
Danir fóru úr Hafnarfiröi austur að
Hjalla í Ölfusi, til þess aö taka
Ögmund biskup fastan.---------------
Eftir að verslunin fluttist í eyna,
mun þar hafa þótt björgulegra og þá
hafa tómthúsmenn sest þar að. Rétt
fyrir aldamótin 1800 eru talin þar
fjögur býli, sjálft höfuöbólið Örfirisey
og þrár hjáleigur: Steinhóll, Hólshús
og Eyrarhús. Um það leyti voru
verslunarhúsin flutt til Reykjavíkur
og sett niöur í Grófinni, eða öllu
heldur nokkru fyrr, á árunum 1779
og 1780. . . Við það misstu hjáleigu-
bændur í eynni atvinnu, bæöi við
fiskverkun og afgreiöslu skipa. Þó
helzt þar byggö fram til 1861 og voru
seinustu ábúendurnir Jón og Kristín,
afi og amma Jóns Hanssonar skip-
stjóra sem fluttist til Englands.
Meöan verslunin var í Örfirisey,
var lendingarstaður fiskibátanna í
svonefndri Dönskuvör, sem var rétt
fyrir sunnan Reykjanesið. Þarna var
fiskurinn lagöur á land og aðgreind-
ur. Þarna er dálítil klöpp og á hana
höggvið þetta letur: „Memento mori“
og rétt þar hjá er höggviö í steininn
stryk, sem sumir hafa álitið að vera
mundi „lögalin" fyrir verslunina. En
sennilega hefir þetta verið „fiskmál"
og fiskunum slett á það til þess aö
ákveöa hvaö væri „málsfiskur".
Þessar ristur ætti aö varöveitast
vandlega, því aö þær eru hinn eini
forngripur á eynni, og hafa sína sögu
aö segja ef þetta er fiskmál.

— »w*r» -
i'
353Í*SÍ&

* -é" . ' *"* • . *
...
* ::\rt
Margt er nú breytt síðan Sigíús Eymundsson tók þessa
mynd af Örfiriseyjargranda — að öllum líkindum fyrir
síðustu aldamót. Þarna var síðan hlaðinn mikill garður —
Grandagarður — um leið qg Reykjavíkurhöfn var gerð á
fyrri stríðsárunum. Á þessu ári mega teljast 200 ár
síðan verzlunarhús Reykjavíkurverzlunar voru ílutt úr
Örfirisey og þurfti jafnan að sæta sjávarföllum til að komast
þangað og þaðan úr landi.