Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.1980, Blaðsíða 3

Krafan um látlausa aukningu
framleidslu og vaxandi hagvöxt,
ásamt batnandi lífskjörum, kallar á
stööugt aukna fjárfestingu í at-
vinnutækjum.
Mikið sparifé safnast fyrir hjá
sumum hinna háþróuöu iðnaðar-
þjóða á Vesturlöndum, sem ekki eru
tök á að ávaxta heima fyrir. Þetta
sparifé leitar svo þangaö, sem
akortur er á því, og öll iðnþróun er
skemmra á veg komin. Þar er því
yfirleitt þakksamlega tekið, enda
léttir þaö að einhverju leyti af
landsmönnum þeirri kvöð, að gera
þetta sjálfir, af takmörkuðu eigin
sparifé, eða með erlendum lántök-
um.
Jafnvel sósíalísku ríkin eru hér
engin undantekning. Sagan segir að
Kína og löndin austan Járntjalds
laði að sér erlent fjármagn, og að
fjöldi fyrirtækja á Vesturlöndum
byggi þar nú verksmiðjur, sem
framleiði margskonar iðnvarning til
útflutnings; hvernig sem nú þetta
samrýmist sósíalísku hagkerfi.
Forsvarsmenn okkar virðast einir
um það, að telja okkur hafa ráð á að
hafna erlendri fjárfestingu í fram-
tíðinni, nema þá í mjög takmörkuð-
um mæli, og að því er viröist, með
því ófrávíkjanlega skilyrði, að við
fáum aö taka á okkur ábyrgðina og
áhættuna með meirihlutaeign.
Menn virðast ekki gera sér Ijóst, aö
eignarhluta okkar í háþróaðri al-
þjóðlegri stóriðju, þótt meirihluta-
eign sé, fylgja ekki tilsvarandi raun-
veruleg áhrif og völd, og er þá
hæversklega að orði kveðið.
Viö eigum aöeins tvær auölindir,
sem hægt er að nýta til umtals-
verðrar öflunar erlends gjarldeyris
og bættra lífskjara. Önnur er fisk-
stofnarnir, og er fullnýtt í bili. Hin er
vatnsorkan, en frá þeirri gullnámu
streyma milljarðarnir stöðugt til
hafs, engum til gagns né gleði. Ef
við höfum hug á að auka þjóðartekj-
urnar og bæta afkomuna, svo aö
nokkru nemi, er því eina úrræðið að
virkja þessa orku, og þá í tengslum
við stóriðju.
Og spurningin virðist aöeins vera
um leiðir. Frá mínum bæjardyrum
séð er það að vísu engin spurning.
Við höfum nú 10 ára reynslu af
rekstri Álversins í Straumsvík. Ekki
verður annað sagt en að sú reynsla
80 hin ákjósanlegasta. Félagið hefur
greitt skatta og skyldur til ríkis og
bæjarfélags, sem eru 'hokkuð hærri
heldur en verið hefði, et félagið væri
alinnlent. Það hefur greitt fyrir
raforku svo að segja í hlutfalli við
hlutdeild í virkjaöri orku. Það veitir
650 mönnum stöðuga, góða atvinnu,
og það hefur veriö friður meðal
starfsmanna og í starfseminni, þrátt
fyrir nokkurt nart og nagg vinatri
aflanna í garð félagsins. (Sjá m.a.
grein Þorgeirs Ibsens, skólastj.:
„íslenzka álfélagið h/f og Hafnar-
fjörður“, í 4. tbl. 39. árg. tímaritsins
„Sveitarstjórnarmál“, um þátt Ál-
versins í uppbyggingu Hafnarfjarð-
arbæjar).
Einkum er það rafmagnsverðið,
sem hefur verið pexað um. Sú
gagnrýni, sem fram hefur komið,
hefur ekki verið skynsamleg, og enn
síður réttlát. Auk þess að gera
stöðugt samanburð á verði Lands-
virkjunar til Álversina annarsvegar,
og smásöluverði rafveitna til al-
mennra nota hinsvegar, hefur verið
horft algerlega fram hjá þeirri
grundvallar staðreynd, að það hefur
úrslita áhrif á verðið, sem vatns-
orkuver þarf að fá fyrir orkuna,
hversu stöðug notkunin er, því aö
stærð virkjunar er að sjálfsögðu
ekki miðuð við meðalnotkunina,
heldur við mesta álag.
Álverið notar sinn umsamda hluta
hins virkjaða afls í sem næst 24
klukkutíma á sólarhring í365 daga á
ári, og greiðir fyrir þessa orku hvort
sem það notar hana eða ekki.
Notkun hins almenna kaupanda er
aftur á móti mjög stopul, og mesta
notkun aðeins fáa klukkutíma á
sólarhring.
Árió 1978 hafði Álverið til ráð-
stöfunar 31,8% (143MW) af upp-
settri vatnsorku Landsvirkjunar og
greiddi fyrir hana 30,4% (1572 millj.
kr.) af heildartekjum þesa fyrirtæk-
is.
Almennir notendur, þ.e. aðrir en
Álverið, höfðu til afnota á sama tíma
68,2% (306MW) af vatnsorkunni og
greiddu fyrir hana 69,6% (3604 millj.
kr.) af heildartekjunum.
Það er svo mál fyrir sig, og
Álverinu óviðkomandi, að talsvert
meira en helming þeirrar vatnsorku,
sem hinn almenni notandi hefur til
ráöstöfunar nýtir hann ekki, heldur
flytur Þjórsá hana ónotaða til hafs.
Þetta aegir svo heldur betur til sín
í rafmagnsreikningum hinna al-
mennu notenda, sem greiða fyrir
það, sem ekki nýtist, með þeim mun
hærra verði fyrir það rafmagn, sem
þeir nota. Hór kemur fleira til sem
hækkar rafmagnsverð hins almenna
notanda, svo sem mjög víöáttumik-
ið og því rándýrt dreifikerfi, marg-
háttaður rekstrarkostnaöur o.fl.,
sem rafveiturnar verða að sjálf-
sögðu að standa undir.
Andstæðingar erlendrar fjárfest-
ingar á íslandi, með „gönguhópana“
í broddi fylkingar, þ.e. aðallega
sömu hóparnir, og eru á móti veru
varnarliðsins og þátttöku í Nató,
beita svipuðum áróðri í báðum
þessum málum. Bæði skapi þau
hættu fyrir frelsi okkar og sjálf-
stæði, segja þeir, og gott ef ekki líka
aö „menningin“ sé í hættu. Auð-
hringarnir eru grýla, sem þessir
hópar klifa á í tíma og ótíma. Þetta
séu ekki annað en glæpaklíkur,
segja þeir jafnvel, sem sjúgi merg-
inn úr alþýöu um allan heim. Er þá
segin saga að vitnað er til Suður-
Ameríku og American Fruit Comp-
any, þessa eilífðar blórabarns, sem
ætti, eftir sögusögnum, löngu að
vera búið að svelta hálfa Rómönsku
Ameríku til dauða.
Til samanburðar er fróðlegt að
lesa bók hagfræóingsins heims-
kunna, jafnaðarmannsins og Nó-
belsverðlaunahafans, John K. Gal-
braiths: „Iðnríki okkar daga“. Hann
segir um stóru alþjóðlegu fyrirtæk-
in, sem ávaxta mikinn part af
sparifé almennings í Vestur-Evrópu
og Norður-Ameríku, að vegna
stærðar sinnar, og oft um leið
sérhæfingar, hafi þau ekki ráð á að
reka áhættustarfsemi með þetta fé.
Þau stefni því fyrst og fremst að því
að fá öruggar, jafnar tekjur. Með
þetta markmið að leiðarljósi, haldi
þau uppi víðtækri og margþættri
áætlunargerð, sem manni skilst að
sé sá eini áætlunarbúskapur, sem
það nafn á skilið, þar sem áætlun og
raunveruleiki falli að jafnaði hvort
að öðru eins og flís við rass, enda
ekki von á góðu, fyrir stjórn og
ráðgjafa ef áætlun bregst. Mér
virðist lýsing Galbraiths á þessum
fyrirtækjum og starfsemi þeirra,
vera eins langt frá hátterni gangst-
era og braskara, eins og pólarnir
eru hvor frá öðrum. Hitt er svo jafn
víst, að tilgangur þessara félaga er
að ávaxta fé, en ekki að reka
góðgerðarstarfsemi.
Við verðum, fyrir alla muni, að
hætta að hlusta á þessa óábyrgu
þrýstihópa, sem afneita allri skyn-
semi í efnahagsmálum, jafnt og
öryggismálum, enda virðast búa yfir
einhverjum annarlegum markmiö-
um, og eru jafnframt hatrammastir
áróðursmenn í allri kröfugerö gagn-
vart þjóðfélaginu.
Jafnframt komumst við ekki hjá
því ó'//(i lengur, að fara að gera það
upp við okkur í alvöru, hvort við
ætlum að vera svo „þjóðholl“ að
láta stórfljótin okkar renna óáreitt
út í Atlantshaf um alla framtíð, eða
taka í okkur kjark og haga okkur
eins og skynsemi gæddar verur, og
nota þennan sjáltsagða, og jafn-
framt eina sjáanlega möguleika, til
verulegrar eflingar hagsældar í
landinu.
Það er lán að þeir eru ekki svona
„þjóðhollir“ í Bandaríkjunum, því að
þá otæðu varla tvö stærstu fyrirtæki
okkar íslendinga á amerískri grund,
þar sem við, að auki, rekum starf-
semi í samkeppni við þarlenda
fiskimenn, rótt eins og ekkert væri
sjálfsagðara. Fyrirtæki Sölumið-
stöðvarinnar í Bandaríkjunum er
meira að segja stærsta fyrirtæki þar
í landi í sinni grein, og veltir t.d.
mörgum sinnum meiri fjármunum
en Alverið hjá okkur.
Eins og áður er sagt, er það engin
spurning frá mínum bæjardyrum
séð, hvaða leið á að fara í fjárfest-
ingarmálum.
Ég er sannfærður um að „Ál-
samningurinn“ er góður samningur.
Hann er góður vegna þess, að hann
tryggir ríki og bæjarfélagi ríflegar
og vissar árlegar tekjur, jafnframt
því sem honum fylgja skilyrðislaust
engin útgjöld, en þetta er einmitt
það form tekjustofna sem æski-
legast er fyrir ríkið og aðrar opin-
berar stofnanir. Stóriðja, sem starf-
ar á sama grundvelli og Álverið,
fellur þannig að efnahagskerfi
landsins á sama hátt og alinnlent
félag mundi gera, miðað við þá
reynslu, sem þegar er fengin af 10
ára rekstri fyrirtækisins. Þegar
tímar líða og við höfum safnað
fjármunum og reynslu, og skapað
okkur markaðsaðstöðu, sem þarf,
liggur svo beint við að innlend
hlutafólög komi í stað þeirra er-
lendu.
Ég er aftur á móti smeykur við að
„Járnblendi-samningurinn“ sé
slæmur samningur. Slæmur vegna
þess, að það eru aðeins útgjöld,
sem hann „tryggir“ okkur, útgjöld
við að standa undir risavöxnu
stofnframlagi. Um endanlegar ár-
legar tekjur okkar frá fyrirtækinu,
fer hins vegar eftir afkomu iðjuvers-
ins og þess arðs, sem kemur til
úthlutunar, ef einhver verður.
Rétt er að minnast þess, að það
var ekki sérstakur áhugi og þörf
ríkisvaldsins á umsvifamiklum at-
vinnurekstri, til þess að sinna að-
kallandi innlendum þörfum, sem olli
því að til Járnblendiversins var
stofnað, heldur nauðsynin á því að
fá kaupanda að mikilli stöðugri
raforku, til þess að Tungná yrði
virkjuð á hagkvæmasta hátt. Þátt-
taka ríkisins í starfsemi, af þeirri
stærð, sem hér um ræðir, var því
með öllu ástæðulaus. Hér átti ríkið
aðeins að tryggja sér hagkvæmt
verð fyrir rafmagnið, auk skatta og
skyldna, líkt og almennt gerist, en
láta aðra um áhættuna at rekstri
þess fyrirtækis, sem stofnað yrði til,
enda engin aðstaða fyrir rikiö aö
ráða feröinni, þrátt fyrir meirihluta-
eign, svo sem gefur að skilja.
Loks þykir mér ólíklegt, að þessi
rekstur falli að stefnu meirihluta
landsmanna, enda sé ég ekki betur
en að með þessum miklu umsvifum
ríkisins í atvinnurekstri, sem að
auki þjónar ekki innlendum þörfum,
sé verið að opna dyrnar og greiða
fyrir inngöngu alvörusósíalisma á
íslandl.
Björn Steffensen