Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1980, Qupperneq 8

Eins og margir vita, bjuggu þau
hjónin Valtýr Stefánsson og Kristín
Jónsdóttir viö Laufásveginn. Þangaö
var ætíð hátíð aö koma fyrir okkur sem
vorum að fást við heldur vanþakklát
störf í myndlist, að síðari heimsstyrj-
öldinni lokinni. Kristín Jónsdóttir list-
málari var ein merkilegasta mann-
eskja, sem hægt er að kynnast. Hún
hafði á unga aldrí brotist til mennta í
list sinni úti í þeirri Kaupmannahöfn,
sem þá var ekki í þotu-seilingu, ef
þannig mætti orða það. Þá var langt til
kóngsins, og gullnir turnar glóöu í
draumnum um fjarlægðina, listina og
menninguna. Þá hluti, sem íslendingar
margir hverjir álitu sig vanta til aö geta
talist fullveöja þjóð, er væri þess
megnug að stýra sínum eigin málum
án hjálpar þeirra dönsku.
Kristín Jónsdóttir var einn sérstæð-
asti persónuleiki, sem ég hef oröiö það
lánsamur að fyrirhitta í lífshlaupi mínu.
Hún var glæsileg á velli og fluggáfuö.
Hún gat tekið þannig á hlutunum að
unun var á aö hlýöa. Og hún hafði
mjög ákveðnar skoðanir á myndlist og
list yfirleitt, sem hvergi voru úr lausu
lofti gripnar. Kristín var föst fyrir og
kunni allra kvenna best aö halda á
málstaö sínum. Hún var vel á verði um
þær nýjungar, sem svo tíöar urðu í
málverkinu í hennar samtíð. Hún var
djörf og framsýn. Óaði sér ekki við að
taka upp vettlinginn fyrir okkur yngra
fólkið, sem á stundum fórum nokkrar
krókaleiöir, svo aö meir sé ekki sagt.
Hún var ótrúlega ötul baráttumann-
eskja, kjarkmikil, og það sópaði að
henni, er hún gekk fram fyrir skjöldu
yngri listamanna, sem áttu erfitt upp-
dráttar. Hún ræddi þaö oftar en einu
sinni viö mig persónulega, hvert þrek
þyrfti til að standa í þeirri lífsköliun aö
halda listinni ferskri og ungri. Hvað
sem hver sagðí, var það örugg trú
hennar, að ekkert mætti forpokast í
böndum vanans og verða að bráð
værukæru borgaralíferni. Ég verö ekki
svo gamall, aö ég gleymi því, hve fast
Kristín stóö bak viö okkur á þeim
stundum, er verulega syrti aö. Ég get
til að mynda, komiö hér með eina litla
sögu, sem segir sannarlega sitt, þótt
ekki sé löng: Þaö var einhverju sinni,
aö ég haföi skammað einn af okkar
eldri málurum í Morgunblaðinu. Úr
þessu varö dálítill hvellur, og margir
þutu til og sendu mér þaö óþvegið.
Fundum okkar Kristínar bar saman
nokkru seinna viö opnun á listsýningu
í Listamannaskálanum gamla. Kristín
kom brosandi til mín og heilsaði mér
með handabandi um leið og hún sagði
hátt og snjallt, svo að allir heyrðu: Sæll
og blessaður, nú stendur Moggi sig
vel.
Ekki var svo sest niður á Laufásveg-
inum, að myndlistin væri þar ekki til
umræðu. Það var Kristín, sem réöi því.
Hún vildi fá að kynnast því, hvernig við
yngri menn litum á hlutina, og hún var
ódeig að halda sínu fram. Það bar oft
við í samskiptum okkar, að skoöana-
mismunur var mikill. Þá voru málin
rædd og enginn meðalvegur farinn.
Hver sat viö sitt og framvinda tímans
látin skera úr, sem auövitað er eina
leiöin, þegar listir eiga í hlut, allt annaö
eru sleggjudómar. Ég segi frá þessu
nú vegna þess, að þannig kemur mér
þaö fyrir sjónir, þegar minningarnar
eru teknar fram úr þeirri persónulegu
geymslu, sem er einkahólf hvers og
eins, ef nota mætti þá samlíkingu.
Kristín og Valtýr voru bæði víkingar
til verka. Heimiliö var erilsamt, og
bæði höfðu þau hjón mikið umfangs.
Margir áttu erindi við húsbóndann og
húsmóðlrin á Laufásveginum haföi
mörg járn í eldi. Hún vann að list sinni,
gaf sér tóm til að hugsa mikiö um
félagsmál listamanna og sýningar
þeirra bæði heima og erlendis. Það má
einnig nefna hér, að Kristín Jónsdóttir
fylgdist vel með því, sem efst var á
baugi í myndlist samtíöarmanna. Hún
var á frönsku línunni, eins og kallað
var meöal listamanna, þ.e.a.s., Mat-
isse, Cézanne og fleiri af því sauöahúsi
voru hennar menn. Hún dáði marga
listamenn á Norðurlöndum og yrði of
langt mál að tíunda það hér. En þeir
listamenn, sem ég held, að oftast hafi
verið nefndir á heimili Kristínar og þaö
meö mestri hlýju, voru Muggur og
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi.
Kristín sótti efniviö í málvek sín,
mestmegnis í íslenska náttúru, blóm
og mannlíf. Mér veröur þaö minnis-
stætt, þegar íslenska sýningin var
haldin í Moskvu hér á árunum og þeir
þar austurfrá voru heldur fálátir yfir
flestu á þeirri sýningu, nema mynd
Kristínar frá Þvottalaugunum. Málverk
í eigu Listasafns íslands, sem mig
minnir aö heiti „Þvottakonurnar". Þaö
verk skildu þeir hjá Krútséff og þaö
skildum við, aö þeir skildu. En svo vill
til, aö einmitt þetta verk er eitt af
öndvegis verkum íslenskrar málaralist-
ar. í annað sinn á ég svolitla endur-
minningu um verk Kristínar Jónsdóttur
á erlendum vettvangi, það var í Róm.
Árið 1955 var haldin mikil norræn
sýning í Róm, og var mikiö um hana
rifist hér á landi, eins og venja var á
þeim árum ef vandaö var til sýningar.
En nú keyröi svó um þverbak, að varla
eru dæmi um slíkt í listasögu okkar.
Látum það liggja í þögn aö sinni, en
Kristín Jónsdóttir stóð sig eins og
hetja í þeirri rimmu, og er það löng og
merk saga. Svo víkur sögu suður til
Rómar. Þarlendur listfræöingur, sem
var til aöstoöar viö uppsetningu sýn-
ingarinnar, hafði veriö mér innanhand-
ar um margt og var oröinn góður vinur,
þegar viö höfðum loksins gengið frá
undirbúningi og sýningin var tilbúin
fyrir gesti. Gengum viö saman um
sýningarsalina svona til að renna
augum yfir hlutina til aö sannfærast
um, aö allt væri nú eins og það ætti aö
vera. Þegar viö komum aö verkum
Kristínar, staldrar hann við og segir:
Hafiö þér tekið eftir, hve sérstæður
listamaöur er hér á ferð? Hér er viss
litameðferð, sem er svo sérstök, að ég
man ekki eftir að hafa séð sambæri-
legt áður. Ég bað um nánari skýringar
og fékk þær. Og eftir því, sem árin
hafa liðiö, hef ég sannfærst betur og
betur um, að sá í Róm hafði rétt fyrir
sér.
Stundum virtist Kristín Jónsdóttir
nokkuð hrjúf í dagsins önn, en ef litið
er á blómamyndir Kristínar, kemur í
Ijós mikil og mannleg hlýja, sem var
hennar innsta eðli og meöfæddir
mannkostir. Hún haföi mikla reisn,
sem kemur vel fram í verkum hennar.
En viökvæmni hennar og næmleiki er
allsstaöar aö finna í málverkum henn-
ar. Það er sama, hver fyrirmyndin er:
Landslag, blóm eða mannlíf, hinn mikll
persónuleiki Kristínar er hvarvetna
fyrir hendi. Vonandi verður þetta ár tll
þess, aö þjóöin vakni til meðvitundar
um list Kristínar Jónsdóttur, og það er
vel til fundiö aö halda sýningu á
verkum hennar aö Kjarvalsstööum á
Listahátíö. Kristínu Jónsdóttur hefðl
þótt vænt um það. Hún átti sinn þátt í,
að nýr Listamannaskáli hefur risiö, en
þaö er margþætt saga og of löng til aö
veröa rakin hér.
Valtýr Pétursson