Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1980, Blaðsíða 12

4. mars 1981 fór njósnatungl Sovét-
manna yfir sunnanvert ísland. Eins og í
fyrri ferðum Ijósmyndaöi sjónvarpsauga
hnattarins svæðið og minni hans bar
myndirnar saman við niöurstöður af fyrri
könnunum hans á þessu sama svæöi.
Næmur vélarútbúnaöurinn nam segul-
verkanir frá Eldhrauni í Skaftártungum
ofanveröum, það sterkar að boöum um
þær var komið á framfæri við aðal
móttökustöð Sovétmanna fyrir gervi-
tunglasendingar skammt austan sunnan-
verðra Úralfjalla. Segulverkununum staf-
aði frá bletti sem ekki gat verið meira en
nokkrir tugir metra í þvermál og þær voru
nýlunda frá þessu svæöi. Bletturinn var
merktur inn á kort og það ásamt skýrslu
gekk á milli yfirmanna stöövarinnar. Sú
ályktun var dregin að fokið hefði ofan af
segulmögnuðu bergi.
Að venju var skýrslan send hermála-
ráöuneytinu eins og aðrar um vafaatriöi af
þessu tagi. Þaðan bárust fyrirspurnir til
sovéska sendiráðsins á íslandi um mann-
virki í Eldhrauni og er engin reyndust var
njósnaflugvél látin flytja meö sér á reglu-
bundnu flugl viö lofthelgimörk landsins
miöunarútbúnað og bylgjugreini, einnig
var sovéskur njósnatogari látinn sigla
undan suöur ströndinni með ámóta tækja-
búnað. Segulverkana varð ekki vart á
tækjum togarans eða flugvélarinnar held-
ur virtust þær fylgja þröngu keiluformi.
Sovéskir sendiráðsmenn fóru þá sam-
kvæmt fyrirmælum á bílaleigubíl aö Eldgjá
og þeir klifu Gjártind með mælitæki.
Nákvæmri miöun fylgdu jákvæðar svaranir
og viö greiningu var ályktaö aö þeim
stafaöi frá sambandi málma í náttúrlegu
ástandi.
Sumarið næsta hafði sovésk stofnun
heimild frá íslensk utanríkisráöuneytinu til
jarðfræðirannsókna í landinu og svo hafði
verið undanfarin sumur. Hermálaráðu-
neytið sovéska fól stofnun þessari aö
kanna á sumri komanda umtalaö svæði.
Þangaö til var njósnahnötturinn látinn
gaumgæfa Eldhraunssvæðiö á spírallaga
ferli sínum umhverfis jörðu.
Þeir voru tveir saman og þetta var
annað sumarið þeirra á íslandi. Áöur
höfðu þeir kannað þykkt móbergshellunn-
ar á miðbiki landsins, nú fóru þeir um
Vestfirði og mældu halla jarðlaganna í
núpum kjálkans. Tilsýndar sáu þeir Grett-
istök á flötum fjallakollum sem ísaldarjök-
ull hafði skiliö þar eftir, príluðu upp og
mældu stefnu jökulskriðsins af grópum í
jaröveginum. Þeir óku á rússneskum
torfærubíl, veifuðu til vegfarenda og á leið
sinni keyptu þeir hotdogs í sjoppum. Nutu
lífsins, báðir nýgengnir frá lokaprófi í
jarövísindum viö Moskvuháskóla og áhugi
þeirra fyrir að fara inn á Eldhraun til
mælinga á því sem þeir töldu vel geta
verið geislavirkni — frá vopnabirgi Banda-
ríkjamanna — var minni en enginn. Þeir
luku ferð sinni um Vestfirði, hlutu ákúrur
frá sendiráðinu og dróu upp leiðarvísi sem
starfsmaöur þess haföi fengið þeim. Fóru
um Fjallabaksveg nyrðri, slógu upp tjöld-
um, daginn eftir gengu þeir inn á hrauniö
meö mælitæki sín. Þau sýndu aö ekki var
um geislunarhættu að ræða.
Hrauniö varð því greiðfærara yfirferðar
sem þeir nálguöust meir upprunastaö
segulverkananna, framan af klaungruðust
þeir milli sporðreistra hraunflaga, fetuöu
sig svo yfir vikuröldur og þegar áliðiö var
dags var undir fótum þeirra sléttur
hraunslóði. Þeir leituðu með varkárni
þjálfaðra hermanna, þaö voru þeir báöir,
og smám saman varð leitarsvæðið
þrengra uns þeir höfðu afmarkað svæðiö
sem veitti ríkastar svaranir. Þar var sandur
í sköflum og undir órofin hraunhella, engin
merki um að menn hefðu verið þar á ferli
hvað þá um mannvirki. Svæöið var
sporöskjulaga og þeir gátu engar getur aö
því leitt hvers vegna eða aö þessari
ráögátu yfirleitt.
Þeir merktu staðinn með sjálfvirkum
hljóðmerkjasendi, héldu til búöa sinna
seinna um kvöldið. Morguninn eftir fóru
þeir fram eftir meö sprengiefni og graftól.
Þeir rufu hraunhelluna síöan með mörgum
smásprengingum á völdum stöðum. Þá
veltu þeir við hraunflögðum sem þeir réðu
við og dýpkuðu holurnar eftir þær með
sprunguþenslutæki. Vikur og salla mok-
Skýrsla
starfsmanns
15
Vísindasmásaga eftir Þorstein Antonsson
uöu þeir burt og grófu sig meö þessum
hætti meira en hæð sína undir yfirborö
hraunsins.
Þegar svo var komið varð fyrir þeim
sléttur málmflötur sem hallaði 40° frá
láréttri línu. Fundu með bergmálsmælingu
að holt var undir þessu yfirborði. Þeir
félagar vissu að hraunið, sem þeir stóðu á,
hafði runnið tveimur árhundruöum fyrr og
sáu af jaröveginum að hlut þeim sem þeir
höföu grafiö sig niöur á gat ekki hafa veriö
komiö fyrir í hrauninu heldur hlaut hann að
hafa fallið í það eða verið fyrir á þessu
svæöi er þaö rann. Þeir könnuðu hörku
málmsins og mörkuðu hann ekki með
neinu þeirra handverkfæra sem þeir höfðu
meðferðis. Þeir grófu aöra holu en fundu
ekki málmflötinn og gáfust upp. Þeir tóku
myndir af svæðinu, dróu svo úr verksum-
merkjum, rööuðu hraunhellum í holurnar.
Síðan héldu þeir til byggöa.
í sovéska sendiráðinu afhentu þeir
skýrslu um ferö sína um Eldhraun. Oaginn
eftir var þeim sagt að bíða á hóteli því sem
þeir höfðu gist um nóttina frekari fyrir-
mæla.
Þeir áttu nokkra náöuga daga í Reykja-
vík. Þá var þeim tilkynnt að leiðangri
þeirra væri breytt, þeir ættu aö fara ásamt
tveimur mönnum öörum inn í Eldhraun og
á svæðið x, þeir ættu aö vinna allir að
uppgreftri þar undir því yfirskini aö þeir
ynnu aö rannsóknum á sprungunetinu í
miöhluta landsins. í framhaldi af athugun-
um þeirra á síðastliönu sumri. Aðrir tveir
menn yröu staðsettir norðar og vestar á
miöhálendinu, jafn langt frá aðalsprung-
unni og þeir, tilgangurinn með því að
beina athygli frá starfsemi þeirra. Þeim
yrði fengið stórt tjald til að vinna undir.
Þessar aðgeðir fóru allar fram eins og
ráð hafði verið fyrir gert, mennirnir reistu
skála úr áli og plastdúk á svæöinu og lyftu
hraunhellum með vökvaknúnum þrífæti á
þverslár sem þeir skutu undir hellurnar og
drógu þær eftir þeim meö taljum. Að viku
liðinni höfðu þeir grafiö upp úr hrauninu
fljúgandi disk, þeir þekktu hann af mynd-
um, 70 metra breiða kringlu meö lágri
turnbyggingu. Og á henni litlir kringlóttir
gluggar og þeir ógagnsæir utan frá séö.
Hraunsalli var fastur á disknum öllum eins
og storknuð froða en hann virtist
óskemmdur. Fjórmenningarnir fundu eng-
7
ar dyr og geröu því ráð fyrir að þær væru
neöan á honum, það var ofverk þeirra að
losa diskinn meira en orðið var. Einn
mannanna hélt til borgarinnar og sneri
aftur degi eða tveimur síðar með sam-
landa sinn. Sá dvaldist meö þeim í
búöunum hluta úr degi, síðan héldu þeir
tveir burt á ný.
Okkar menn voru þá teknir að fylgjast
með athæfi Rússanna úr fjarlægð.
Sólarhring síðar lögöu Rússar sjálfir
fyrir framkvæmdastjóra Sameinuöu þjóö-
anna ítarlega skýrslu um starfsemi sína í
Eldhrauni og aðdraganda hennar, samtím-
is eintak af sömu skýrslu fyrir ríkisstjórn
íslands, hvorum um sig jafnframt tilkynnt
að hinum var þá kunngert um fund
þennan. Afsökunarbeiöni var lögð fyrir
íslensku ríkisstjórnina fyrir átroöning og
Rússarnir úr báðum búöunum fóru úr
landi meö næsta flugi á vegum stjórnar
sinnar.
Samdægurs höföu bandarískir hermenn
af Keflavíkurvelli umkringt diskinn. Þeir
voru á staönum fram á næsta dag, að þeir
höföu sannfærst um aö satt var sem
Rússar sögðu og ekki var um njósnatæki
eöa vítisvél af hálfu þeirra aö ræöa, þá fór
yfirstjórnin á Keflavíkurvelli aö tilmælum
íslensku ríkisstjórnarinnar og hún eftir,
orðum framkvæmdastjóra Sameinuöu
þjóðanna, hermennirnir voru kvaddir út af
svæðinu og látnir halda vörö um það í
staðinn.
Þar eö engin leið var aö ætla málmtæki
þetta í Eldhrauni yngra en 200 ára varð úr
að öryggisráö Sameinuöu þjóöanna var
kvatt saman og mál þetta og skýrslur —
önnur frá Bcndaríkjamönnum — var lagt
fyrir þaö. Niðurstaða af umræöum í
öryggisráðinu varö að á vegum þess skildi
valinn alþjóölegur hópur sérfræöinga til aö
sjá um öll framkvæmdaratriöi við rann-
sókn disksins og skildu samtökin kosta
þær framkvæmdir, — tilskiliö að leyfi
íslensku ríkisstjórnarinnar fengist. Orðað
svo þegar það fékkst: íslenska ríkisstjórn-
in býður fyrir hönd þjóðarinnar verðmæti
þessi sem framlag til alþjóðafriðar.
Þegar svo var komið tóku að aukast
mannaferðir um Eldhraun, tugur manna
lagði þar á ráðin í fyrstu um framkvæmdir,
hópurinn stækkaði og varö innan skamms
hátt á annaö hundraö manns. Mikill
vélabúnaöur var fluttur á Keflavíkurvöll og
inn á hrauniö, á skömmum tíma reis þar
skýli umhverfis diskinn og um hann sjálfan
aö auki stálgrindanet svo að hann snerti
hvorki gólf né veggl. Gnótt ýmissra
algengra lofttegunda var flutt á staðinn og
þær tengdar vélabúnaði sem á sekúndu-
broti gat samræmt þær innbyröis og
blönduna þeirri sem diskurinn innihéldi,
væri hún ekki því frábrigðilegri. Þessi
útbúnaöur var tengdur loftþéttum gangi úr
plasti og vinildúk sem hægt var aö aölaga
lögun disksins. Hafist var handa um að ná
úr lúgu sem menn töldu sig kenna á
disknum neöanveröum, dúkurinn allt um-
hverfis og menn að verki með súrefnis-
kúta.
Þeir veigruðu sér við að nota logsuöu-
tæki eða önnur verkfæri sem þeir töldu að
myndu geta ollið skemmdum. Þessar
tilraunir báru ekki árangur né heldur er
reynt var að opna lúgu er menn töldu sig
greina á yfirbyggingu disksins sem al-
mennt var kallaöur svo. Loks varö aö
samþykki með þeim sem stjórnuðu þess-
um aðgerðum aö reyna að brjóta glugga á
yfirbyggingunni, þeir voru það stórir að
meðal maður ætti þar með auövelt með að
smeygja sér i gegn. Öryggisbúnaði var
komið fyrir við eitt kýraugað. Bor, sem svo
var smágeröur að vart varö greindur með
berum augum, var beitt við rúðuna og
hann vann seinlega á henni en geröi það
þó. Síöan var holunni lokað og mælingar
gerðar. Jarðneskt andrúmsloft reyndist
vera í disknum, viöstöddum til undrunar,
ámóta og í miðri stórborg á heitum
sumardegi. Kolsýringsinnihald all mikið og
hitastig fremur hátt — sérfræðingar töldu
skýringuna einfaldlega aö diskurinn læki.
Hinn loftþétti gangur var nú fjarlægður og
hafist handa við aö fjarlægja rúðuna.
Þeir höföu unniö aö því án verulegs
árangurs í nokkrar mínútur þegar Ijós- og
hljóömerki frá skýlisveggnum gáfu til
kynna að hætta væri á ferðum. Starfs-