Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1981, Blaðsíða 7

unarhátt hinnar upprennandi borg-
arastéttar, innst og best sett er
Herrengracht — síki borgaranna —
en utar Kaisergracht og Prinzen-
gracht. Þeir viöurkenndu keisara og
prinsa en settu sjálfa sig þeim ofar.
Enn þann dag í dag stendur borgin
sem dæmi um framsýna menn sem
þoröu og fundu þörfina til aö skapa
samfélagsramma sem var nothæfur
og er enn.
Þetta var stuttur inngangur um sögu
blómaskeiðs borgarinnar, minnismerki
frá þessu tímabili er borgin sjálf, húsin,
vöruskemmurnar, síkin og brýrnar. Allt
stendur þetta lítiö breytt frá þeim tíma
sem á undan er lýst, aðalviðfangsefni
greinarinnar verður að lýsa þessum
áþreifanlegu heimildum um forna frægð.
Hollensk byggingarhefð á sér mjög
djúpar rætur. Viö þurfum aö fara meir en
þrjú þúsund ár aftur í tímann til aö finna
upprunalega gerð hússins. Fyrstu húsin
voru löng trégrindahús, sem í einu rými
hýstu menn og skepnur. Seinni tíma hús
urðu vitanlega flóknari að gerð sinni, en
héldu þó í höfuödráttum upprunalegum
einkennum, — langt trégrindarhús meö
bröttu risþaki.
Til að byrja meö var borgin svo að
segja öll byggð úr tré, hafnarveggirnir
viö síkin, brýrnar og sökkulstaurar,
jafnvel reykháfarnir voru úr tré. Eldsvoð-
ar urðu náttúrulega miklir og tíðir, en viö
endurbyggingar varð múrsteinninn æ
meir nýttur til brunavarna. Einkenni
tréhússins héldu sér þó áfram.
Síkin voru lífæð kaupmannasamfé-
lagsins í Amsterdam, og öllum var því
kappsmál að eiga hús sín sem mest í
tengslum viö þau. Varö því sú lausn ofan
á, aö húsin fengu sem mjóstar hliöar út
aö síkjunum, sem síðar leiddi tii aö
lóðirnar urðu mjög djúpar. Þannig getur
oft aö líta hús sem eru aðeins þriggja
metra breið, en máske fimm hæöa há! Á
dæmigeröum hollenskum húsum er
neðsti glugginn í göflunum næstum
fjögurra metra hár. Gluggum er skipt í
efri og neðri glugga. Neðri gluggunum er
lokað með tréhlerum, meöan efri glugg-
inn var óopnanlegur steindur pluggi með
litlum grænum glerreitum. A sólríkum
sumardegi var hlerunum skotið frá
þannig að herbergið fyrir innan var
baöaö birtu. Þessi sérstæöa uppbygging
glugganna vitnar um tilfinningu og ekki
hvaö síst þekkingu Hollendinga á notkun
dagsbirtunnar. Þessir möguleikar urðu
málurum yrkisefni. Þekktastir þeirra eru
Johannes Vermeer og Pieter de Hooch,
sem hvor á sinn hátt nýttu sér einkenni
birtunnar í innanhúsmálverkum sínum.
Hollensk hús vitna um mjög langa
hefð. Höfuðeinkenni þeirra eru mjög
sterk og setja íbúum mjög þröng mörk
um innréttingu, sökum hinnar sérstæðu
lögunar og tiltölulega lítilla herbergja.
Stigarnir eru svo þröngir að húsgögn
veröur aö flytja upp í sérstökum krana
sem er staðsettur efst uppi á húsgaflin-
um. Kraninn minnir einna helst á kórónu
yfir fullkomna byggingu og er eitt af
einkennum borgarinnar.
Fram að þessu hefur greinin aðallega
fjallað um Amsterdam á sögulegum
bakgrunni, enda er slíkt nauösynlegt ef
maöur á að skilja útlit borgarinnar.
Amsterdam er falleg og þrifaleg borg
sem vart á sér líka á noröurslóðum.
Slíkan sess hefur hún haft um aldir, og
orðið stórhuga smákóngum fyrirmynd
viö skipuiagningu nýrra borga. í okkar
augum er fegurð borgarinnar tvímæla-
laust aö finna í sjálfu skipulaginu, sem er
óvenju heilsteypt. Hvert smáatriöi á sér
rökrétta orsök. Grunnmynd lóðanna,
hús, götur og síki er í fullkomnu
samræmi, þróuö áfram af aldagamalli
hefö og skilningi á frumforsendum
þéttbýlismyndunar. Hvort sem um er aö
ræða hús, garð, götu eða veggi síkj-
Lofsverð alúð er oft lögð við andlit
húsanna, inngang og gluggaskipan.
Endurbyggð húsaröð frá 18. öld.
anna, má allstaðar lesa í senn orsök og
afleiðingu, og oft er unun að geta rýnt í
sérhvert smáatriöi umhverfisins sem
hefur oröiö til vegna þróttmikillar og
nákvæmrar skipulagningar. Væri gaman
aö lýsa því öllu í smáatriðum, en þaö
væri efni í aöra grein og stærri. Þrátt
fyrir stífan og tiltölulega einsleitan skipu-
lagsramma, hefur Hollendingum tekist
öðrum betur að móta borg sem er
stórkostleg í fjölbreytni sinni. Athyglis-
vert er, að Amsterdam stendur enn aö
mestu óbreytt, þó ekki sem minjasafn
um gamla úrelta menningu, né heldur
sem leiktjöld á stóru sviöi, heldur sem
virkt og nútímalegt samfélag.
Nútíma-Hollendingurinn bæöi þekkir
og virðir eigin fortíö. Meö slíka þekkingu
í veganesti hefur hann haldið áfram að
þróa þaö skipulag sem leit dagsins Ijós
fyrir 350 árum. Öll listsköpun í Hollandi
er mjög frjáls, og viöurkennd af ríkinu,
sem styrkir fjöldann allan af lista-
mönnum til starfa. í arkitektúr hafa
Hollendingar átt mörg tfmamótaverk
þessarar aldar og ber þar hæst De
Stijl-stefnuna sem var samtíma þýsku
Bauhaus-stefnunni. Aö sama skapi sem
Hollendingar hirða um alla listsköpun,
þá hirða þeir vel um hús þau og
mannvirki sem forverarnir reistu. Það er
almenn og viðtekin skoðun aö slíkt sé
nauösynlegt. Hið opinbera og einstakl-
ingar festa mikiö fé í endurhæfingu og
umhiröu gamalla húsa.
Verndunarhugsjónina má rekja til
ársins 1901, þegar fyrsti vísirinn aö skrá
um verndunarhæf minnismerki var gerð-
ur. Þessi skrá inniheldur í dag um 40.000
slík minnismerki, þ.á m. hús, vegi, torg
og síki, brýr, tré og aðrar umhverfis-
myndir. Viö endurhæfingu veitir hið
opinbera samtals 70% í styrki af saman-
lögðum útgjöldum. Komi til að byggja
verði ný hús inn í gamalt umhverfi, sem
er óumflýjanlegt í vissum tilfellum, lýtur
hið nýja ramma þess gamla í þeim mæli
sem mögulegt og eðlilegt getur talist.
Hvaö getum við íslendingar lært af
Hollendingum? „Við mat manna á menn-
ingarverðmætum íslendinga hefur til
þessa veriö hallað á húsagerðarlist. Þaö
er íslenskt þjóöareinkenni aö láta sér
finnast meira til um verk hugans en
handanna. Það sem vel er mælt, er í
hærri metum en þaö, sem vel er gert.
íslendingar dýrka orösins list um aðra
hiuti fram og hefur þaö eflaust valdiö þvf
sinnuleysi sem gætt hefur um aðra þætti
menningararfsins, svo sem merkilega
húsalist og hýbýlamenningu þjóöarinnar.
Húsamenningin er þó einn hinn ákomn-
asti lífsþáttur hvers einasta manns, svo
sem eins og holdgróinn, hið jaröneska
skjól þjóðarinnar frá kyni til kyns og um
leiö svigrúm og vettvángur fyrir sköpun-
arþörf og listgleði."* Fagmenn á sviði
bygginga og skipulags, hið opinbera, og
hinn almenni borgari meö þekkingu á
eigin sögu ættu þvf heldur betur aö taka
sig á, en þaö sem verra er, að ef slíkt
heföi veriö gert fyrir nokkrum áratugum,
hefði mörgu verið hægt aö bjarga undan
öxi þess böðuls sem með einsýni og
heimsku sinni hefur eyöilagt hina viö-
kvæmu bæjarmyndun sem varð hér á
landi á síöustu öld. Ef skilningur og
umburöarlyndi væru í hávegum höfö, þá
hefðu Bernhöftstorfan og Grjótaþorpið
fitiö út á annan og betri veg í dag og
Morgunblaöshöllin heföi aldrei komist
lengra en á teikniborðið. Fjalakötturinn,
elsta kvikmyndahús Evrópu, ef ekki
heimsins, koönar niöur meðan duglitlir
pólitískir hlaupastrákar og þröngsýnir
auramangarar karpa um krónurnar.
Hvers vegna ekki aö fjárfesta í endur-
byggingu þess?
Nú spyr eflaust margur, hvaö hefur
allt þetta með arkitektúr að gera?
Margir líta á arkitektúr sem einhvers
konar teikniborösleikfimi meö það að
höfuömarkmiði aö gera nokkurnveginn
þolanlegt útlit. Þetta er ekki nema lítill
hluti af faginu. Okkar lýsing á Amster-
dam var aöallega ætluð til aö draga fram
í Ijósiö, að borg er ekki bara fallegir
gaflar og síki, heldur er svo margt
annað, sem vert er að skoða og mynda
sér skoðun á, byggða á þekkingu.
Viö getum alltaf lært af umhverfi
okkar og þess vegna er mikils um vert
aö viö reynum aö skilja þennan efnislega
heim sem viö öll lifum í og stööugt spyrja
sjálfan sig spurninga.
* Tilvitnun. Kristján Eldjárn. Rœöa á ráöstefnu um
húsfriðun, á samnefndu árl 1975.
Ný hús felld að gömlu umhverfi.
Eftirþanki um hús Brunabótafélagsins í Hafnarfirði, — eða: Yrði hér
ekki af bruna bót? Þessi vanskapnaður virðist hafa verið gerður til
þess að vegfarendur um Strandgötu fái eitthvað til að hlæja að, —
forhlið úr áli og gleri skellt utan á bárujárnshús.
Hollenzk stofa frá 17. öld í málverki eftir
Vermeer.
7