Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1981, Blaðsíða 12

Árásir viliiþjóöa, fjárhagslegt öng-
þveiti og vesælir landstjórnarmenn
virtust ætla aö ríöa ríkinu til falls, þegar
kemur fram um miöja 3ju öld, en þá
hófust til valda dugmiklir landstjórn-
armenn, Díóketíanus og Konstantínus
mikli. Sá síöarnefndi tryggöi gjaldmið-
ilinn, svo aö allt brask meö hann varö
útilokað næstu aldir. Meö kristninni
eflist austurhluti ríkisins og kristnar
táknmyndir fara nú aö sjást á austur-
rómverskri mynt.
Eftir aö veldi Araba hefst viö Mið-
jarðarhaf, tekur aö bera á arabískri
mynt í Evrópu. Af trúarástæöum mátti
ekki nota myndir í peningasláttu Ar-
aba, í staöinn voru greinar úr Kóranin-
um markaöar á myntina.
Eftir hrun vestur-rómverska ríkisins
og uppkomu germanskra ríkja í Evr-
ópu, er tekið aö stæla í smáum stíl
rómverska peningasláttu. Á Frakklandi
létu Mervíkingar slá gull- og silfurmynt,
mótaöar myndum barbarakónganna.
Myntir Karls mikla og afkomenda hans
eru mótaöar með stældum rómversk-
um myndum og oft skreyttar meö
krossum. Bakhliðin er mjög oft mótuö
meö kirkjumynd. Sömu stælingar gæt-
ir í engilsaxneskum myntum og þýzk-
um. Fegursta myntin frá 13. öld er úr
peningasláttu Friðriks keisara II.
Fjölbreytni mynta eykst þegar kem-
ur fram á síðari hluta miðalda; gildi
þeirra var mjög misjafnt, sumar myntir
1« Silfurmynt frá Korinth
á 5. öld f. Kr. Vangamynd af
manni með hjálm.
2. Makedonísk drakma frá
tímum Alexanders mikla
336-323 f. Kr. Herakles í
ljónsfeldi.
3« Tetradrakma frá Make-
doníu. Philip 3. sonur Alex-
anders mikla.
4« Rómverskur denar frá
dögum Caesars 54—51 f. Kr.
Mynd af fíl umvöfðum
slönguhring.
5. Tetradrakma frá Aþenu
430-407 f. Kr. Ugla með
lárviðarsveig.
6. Rómverskur tveggja
drakma-peningur með Jan-
usarhöfði frá ca. 210 f. Kr.
7 • Rómverskur denar frá
130 f. Kr. Myndin sýnir
fereykið fræga.
8. Konstantín 1. með lár-
viðarkrans.
9» Bronsmynt frá dögum
Nerós 54—68 e. Kr.
10 • Ríkisdenar gefinn út
af Lúðvíki hinum fróma, syni
Karls mikla, 814—840.
Peningaslátta hófst í Lydíu um 650 f.
Kr. Lydíumenn notuöu mjög einfalda
aðferð, þeir þrýstu merki eða innsigli á
gull- og silfurbúta, sem átti aö tryggja
hreinleika bútsins. Þessi hugmynd varö
fljótlega tekin upp í nágrannaríkjunum,
á gríska meginlandinu og í Litlu-Asíu.
Frægasta fornmyntin er frá dögum
Krösusar, gullmynt, sem á var mótuö
mynd af Ijóni og nauti, einnig Dareius-
armyntin frá Persíu, sem sýndi Persa-
konung meö boga og spjót.
Á Grikklandi var silfur gjarnan notaö
í mynt og þar fengu grískir listamenn
verkefni við mótun myndanna. Margar
grískar fornmyntir eru afbragö; hinn
smái flötur var nýttur á listrænan hátt
og varö sú list hliöstæöa grísku
lágmyndanna. Myntlistin þróaöist úr
hálfgeometrískum stíl grískrar frumald-
ar til klassískrar og hellenískrar hálist-
ar. Hvert borgríki lét slá eigin mynt og
því verða grískar myntir ákaflega
fjölbreyttar: guöir, gyöjur, satírar og
vatnadísir, hundar, naut, Ijón, hérar,
ernir, skjaldbökur, þrumufleygar, trap-
izur og kornöx, þetta allt og margt
fleira er mótaö á þessar grísku myntir.
Þekktust þessara mynta er aþenska
drakman, en á þann pening er mótað
hjálmað höfuö verndargyöju borgar-
innar, Aþenu, öörum megin og hinum
megin er mótuö uglan, hinn heilagi fugl
og fylgja Aþenu. Verzlunarsambönd
Aþenu teygöust til allra íanda umhverf-
is Miöjarðarhaf og Svartahaf og því
hafa þessar fornu drökmur fundist
víða.
í nýlendum Grikkja voru mótaöar
myntir; af þeim eru sikileyskar myntir
mjög fagrar, en fegurstu myntirnar eru
frá Sýrakúsu frá því um 400 f. Kr.
Fereykið á forhlið myntarinnar og
vatnadísin á bakhliö eru meö fegursta
myntslætti, sem menn þekkja frá
þessu tímabili.
Það er auöskilið hvílík áhrif mynt-
sláttan haföi á öll verzlunarsamskipti
borgríkja og þjóöa á þessum tímum.
Hin þunglamalega vöruskiptaverzlun
var nú ekki lengur einráö, nú var hægt
aö skipta á gulli eöa silfri og vörunni,
sem menn ágirntust. Gull var alls
staöar eftirsótt og orsökin var litur
þess og ending og þaö var einnig mjög
notaö sem skart og í hina og aöra hluti.
Meö aukinni verzlun eykst eftirsóknin
eftir gulli og aukin gullvelta jók verzlun
og framkvæmdir. Þetta varö áberandi
eftir sigurvinninga Alexanders mikla,
þegar hann tók aö nota þær gullbirgö-
ir, sem hlaöizt höföu upp í fjárhirzlum
Persakonunga. Þaö eitt átti mikinn
þátt í þeirri verzlunarblómstrun, sem
hófst á því iandsvæöi sem hann vann.
Arftakar Alexanders mikla taka upp
þann siö, aö móta eigin andiitsmynd á
peninga þá sem þeir láta slá. Myntir frá
Egyptalandi, Sýrlandi, Makedóníu og
Pergamon tryggja mynt ríkja sinna
með eigin mynd. Sá siður hefur haldizt
fram á okkar daga, aö móta andlit
ríkjandi landstjórnarmanna á peninga.
Á síöustu tímum hefur veriö seilzt til
þess aö prenta mynt frelsishetja og
frægra stjórnmálamanna liöinna og
ríkjandi á peningaseðla og er þaö
samkynja aöferö og konungar gerðu á
sínum tíma.
Brons var stundum notað í myntir.
Svo var um fyrstu rómversku pen-
ingana; þeir voru mjög stórir og þungir.
Frá 3ju öld f. Kr. er til peningur þar
sem á er mótaö Janusarhöfuð á
forhliðinni og skipsstafn á bakhlið.
Rómverjar læröu snemma aö nota
silfur í peninga af grísku nýlendunum á
Suöur-ítalíu og þegar frá leiö varö
rómverski denarinn ein öruggasta
mynt heimsins. Meöal elztu myntar frá
Róm eru peningar, þar sem þrykkt er á
mynd Rómúlusar og Remusar, stofn-
enda Rómar; á bakhliöinni er mynd
úlfynjunnar, sem barg þeim. Rómverjar
taka síöan upp þann siö frá hellenísku
ríkjunum, að móta myndir landstjórn-
armanna á myntina. Myndir af Sulla,
Pompejusi, Crassusi og Caesar hafa
varöveitzt á myntum þessara tíma.
Crassus fékk nóg af gullinu aö lokum.
Endalok hans uröu þau, aö Parþar
helltu ofan í hann bræddu gulli, enda
var hann auöugasti okrari á þessum
árum í Róm. Þetta væri hliöstæða
þess, aö okrarar nútímans væru kæföir
með því aö troöa niður í þá peninga-
seðlum og ýtt væri á eftir með spýtu.
Keisarar Rómverja eru mótaðir á
myntir ríkisstjórnarára sinna, Ágústus,
Hadríanus, Trajanus, Neró o.fl. eru
mótaöir á myntirnar og eftir daga
kjörkeisaranna helzt þessi siður meðal
„þess samsafns fífla, aumingja og
glæpamanna”, sem sumir höfundar
kalla þá landstjórnarmenn, sem gengu
undir nafninu „hermannakeisarar“.
Verögildi peninga rýrnaöi stórum á
stjórnarárum þessara landstjórnar-
manna, gengislækkun þeirra tíma kom
fram í því aö blanda gull og silfur
ódýrari málmum.
Á bakhlið rómverskra mynta má fá
heimildir um daglegt líf Rómverja,
trúarbrögö og umhverfi. Stundum er
bakhliöin notuð til áróöurs fyrir ríkjandi
landstjórnarmann, enda kjörin til þess.
Verzlunarsambönd Rómverja náöu
langt og jafn langt fór myntin, denarar,
sertertar, aurii og solidii, en þær
síöasttöldu voru gullmyntir.
Þaö má fá upplýsingar um ýmsa
þætti rómverskrar sögu af myntunum.
Á einni mynt Vestpasíusar er sýndur
sigur sonar hans, Títusar, á Gyöingum,
og þeir sýndir sem syrgjandi Judea,
syrgjandi konumynd. Gyöingar létu slá
nýja mynt meðan á uppreisn þeirra
stóö og á bakhlið hennar stendur
„Shekel lsrael“ eða hin helga Jerúsal-
em.
Viö gjaldmiðilsbreytinguna um síöustu áramót, gaf Seölabankinn út nýja
íslenzka mynt, sem Þröstur Magnússon auglýsingateiknari hannaöí. Hugmynd-
in aö baki hönnunar Þrastar er góö, en útfærslan hefur mislukkast hrapallega. Á
ári fatlaðra hefur þaö með öllu farið fyrir ofan garö hjá framkvæmdaaöilum
þessa máls, aö algengust fötlun er sjóndepra. Stór hluti þjóöarinnar er
gersamlega í vandræöum meö nýju myntina; greinir alls ekki 10-eyringinn frá
50-eyringnum og ekki heldur krónuna frá fimmkallinum. Klaufaskapurinn í geró
þessarar myntar er vægast sagt átakanlegur, þegar þess er gætt, hvaö auövelt
er aö hanna mynt, sem varla þarf aö horfa á, heldur dugar aö snerta til aó
greina. í því sambandi má geta þess, aó erlend mynt er stundum með gati í
miðju, stundum lítið eitt köntuð og
stundum með grófriffluöum brúnum.
Svo einmuna aulalega hefur verið aö
þessu staðið, að sjálf talan á myntinni,
sem hlýtur aó skipta verulegu máli, er
aðeins 5 mm á hæó, bæöi á krónupen-
ingnum og fimmkallinum. Margir
kvarta yfir því, að þeir sjái alls ekki
þessar tölur og má til samanburðar
geta um gamla íslenzka krónupening-
inn, þar sem talan 1 náöi þvert yfir
peninginn. Takkarnir eöa rifflurnar á
brúnum nýju myntarinnar eru ná-
kvæmlega eins, bæöi á krónupen-
ingnum og fimmkallinum — og jafn
vesældarlegt á báóum. Þarna heföi
veriö í lófa lagið að hafa annan sléttan,
en hinn með grófum tökkum. Aurarnir
eru meö sléttum brúnum —
en hversvegna þurfti endilega að hafa
báðar geröirnar eins? Flestir muna vel
eftir gamla fimmeyringnum, sem var
koparpeningur og þar aö auki miklu
stærri en gamli tíeyringurinn. Jafnvel
blindir áttu auðvelt meó aö þekkja þá
í sundur. Nú sést fólk, sem á þó að
heita bærilega sjáandi, fleygja krónu-
peningum, fimmköllum og aurum í
afgreiðslufólk og segir um leið: „Æ, ég
sé ekkert hvaö þetta er — viltu ekki
taka af því eins og þarf?“
Mynt er nefnilega ekki skartgripur
eóa skrauthlutur, en fyrst og fremst
nytjahlutur, sem gegnir ákveónu hlut-
verki. Aö sjálfsögóu er kostur, aó hún
sé bæöi fyrirferöarlítil og létt. En þaó
er númer eitt, aö hún þekkist í sundur.
GS
Mynt
fyrr á öldum
Samantekt birt i tilefni
af mislukkaöri
myntútgáfu okkar 1981
höföu gott orö á sér, aðrar slakt. Enska
sterlingspundið á 13. öld var taliö
öruggt, franska tournosan og þýzki
skildingurinn svo og flórínan frá Flór-
ens voru talin hafa öruggt gildi,
Arabískur peningur frá Tashkent.
Titus fagnar sigri
yfir gyöingum á
fornri rómverskri
mynt.
Elstu myntir
slegnar vestan
hafs í Suður- og
Norður-Ameríku
á 16. öld.
Elsta mynt sem vitað er um. Teikning af
peningi frá Lydíu 650 f. Kr.
Aþenskur drakmi
með mynd af vernd-
argyðju borgarinnar
öðrum megin og hin-
um heilaga fugli,
uglu, hinum megin.
Teikning af grísk-
um silfurpeningi
frá því um 400 f.
Kr.
Færustu lista-
menn skreyttu
þessa peninga og
af þessum lista-
verkum má margt
læra um söguna á
hverjum tíma.
13