Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1981, Blaðsíða 14
Poppöskur
og sykursæt
dægurlög
Ég stríddi á móti storminum í
kuldakastinu, sem geröi í maíbyrjun,
upp göngugötuna í Austurstræti, káp-
an flaksaöist til og frá og ég þurfti aö
halda viö vetrarhúfuna til þess aö hún
fyki ekki eitthvað út í buskann. Úff, en
þaö vor!
Þá heyröi ég í unglingnum, sem var
aö rífast viö lögguna háum rómi,
INFRARAUÐUR, útrauður (OM).
Infra er latína og merkir: fyrir neöan.
Oröiö er þannig til komiö aö geislarnir,
sem hér er átt við, eru fyrir neöan
(utan) rauöu geislana í litrófinu. D.
infrarod, e. infra-red. Oröiö heyrist
einatt í ísl. talmáli.
INKLÍNERA, hneigja sig, bjóöa upp í
dans. Oröið er komiö af so. inclinare í
lat. sem merkir: beygja, halla. D
inklinere, e. incline. Ég heyröi þetta so.
kornungur af vörum konu. Sú var þá
aö segja okkur sveitafólkinu frá dans-
leik sem haldinn haföi veriö meö mikilli
viöhöfn í Reykjavík um aldamótin
1900-
INSÚLÍN, efni, sem brisiö framleiðir
og hefur áhrif á vinnslu sykurs í
líkamanum (OM). Oröiö er komiö af
insula í lat. sem merkir: eyja, en á hér
aö tákna hina dreifðu vefi kirtilsins sem
framleiöir fyrrnefnt efni. E. og d.
insulin. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1928 (OH).
INTERESSANT, athygliveröur, áhuga-
veröur. Þetta orö er komiö af lo. intér-
merkir m.a.: áhugi, finnst hér áriö 1824
og ísl. aöskotaoröiö. Þ. og d. interess-
ant, e. interesting. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1898. No. interessa, sem
merkir m.a.. áhugi, finnst hér áriö 1824
og so. interessera, sem merkir m.a.:
vekja áhuga, finnst hér áriö 1819 (OH).
INTÍM, náinn, innilegur, hjartanlegur.
Oröiö er komiö af lo. intimus í lat. og
merkir þar: innstur. Þ. og d. intim, e.
intimate. Þetta orö heyrist hér oft af
vörum fólks, en vafasamt hygg ég aö
þaö muni veröa hér viöloöa.
ÍRIS, sverölilja, regnbogi; lithimna
(augans), regnbogahimna. Oröiö finnst
í gr. og lat. og merkir þar: regnboga-
áreiöanlega uppi í Bankastræti í hvarfi
viö gamla turninn. Æ, auminginn,
líklega á fylleríi þarna um hábjartan
daginn og ekki bætti þessi kuldasteyt-
ingur úr ástandinu og skaplyndinu. En
þegar ég kom aö Karnabæ, rann upp
fyrir mér hvers kyns var. Þarna var
verið aö útvarpa poppmúsík yfir sak-
lausa vegfarendur.
Án efa hefur þarna veriö einhver
ákaflega þróuö og samfélagslega meö-
vituö tónlist á feröinni, ég gaf mér bara
ekki tíma til aö stansa og hlusta þarna
í kuldahryssingnum, vafalaust hefur
þetta veriö merkilegur texti.
Nokkrum dögum áöur hafði ég orðið
vitni að því aö Þorgeir Ástvaldsson lék
gamla hljómplötu meö tónlist Glenn
Millers í mánudags- eöa fimmtudags-
syrpu sinni í útvarpinu og lét þau orö
fylgja meö, aö þarna væri um sykur-
sæta músík aö ræöa. Og Þorgeir flýtti
sér aö byrja aö spila eitthvað annaö og
merkilegra, mér fannst hann hálfgert
biðjast afsökunar á aö hafa sett þessa
gömlu plötu á fóninn. En ég tók í
huganum upp hanskann fyrir Miller, ég
man svo langt að tunglskinsserenatan
hans var sú dásamlegasta tónlist, sem
ég jjat hugsaö mér.
Eg er nefnilega ein af þeirri kynslóð,
sem ólst upp viö sykursæta dægur-
lagamúsík. Alveg gátum viö vinkonurn-
ar horfiö langt í burtu á vit dagdraum-
anna viö aö hluta á Mood Indigo,
Stormy Weather, Sentimental Journey,
himna augans. Hér á landi hefur íris
oröiö að kvenmannsnafni. Þ. Iris, d. og
e. iris. Finst í ísl. ritmáli frá árinu 1828 í
merkingunni sverölilja (OH). í íslensku
þekkist samsetta no. írisblendir sem
merkir: skjár, tæki til aö víkka og
þrengja Ijósop (OM).
IRRÍTÉRA, erta, egna, skaprauna.
Þetta so. er komið af irritare í lat. sem
merkir m.a.: skaprauna. Þ. irritieren, d.
irritere, e. irritate. Þetta so. hefur
heyrst hér alllengi. Lo. irrítéraöur finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1959, en er, eins
og venja er til, talsvert eldra í talmál-
inu. Líklegt má þykja aö bæöi þessi
orö hafi heyrst hér um svipað leyti.
ISKÍAS, lærmænugikt, eins konar
taugagikt í mjööm. Orðiö er komið af
ischias í gr. sem merkir: mjööm. Þ.
Ischias, d. iskias, e. ischialgia. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1961 (OH).
ISLAM. Þetta orö er ættaö úr
arabisku og merkir þar: auösveipni viö
guö. Þaö er núna heiti á trúarbrögöum
þeim sem Múhameö skóp, en helgirit
þeirra eru saman komin í kóraninum.
Þ. Islam, d. islam, e. Islam. Orömyndin
íslam finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1895
(OH).
ÍSÓLERA, einangra. Oröiö er komiö
af ítalska so. isolare, sömu merkingar.
Þaö er dregiö af no. isola sem merkir:
eyja og komiö er af insula, eyja, í lat.
Fr. isoler, þ. isolieren, d. isolere, e.
insulate og isolate. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1832 (OH).
ÍSÓTÓP, afbrigði sama frumefnis
(orðið til vegna mismunandi neinda-
fjölda í kjarna) sem hefur sömu
kjarnahleöslu og sömu efnafræöilega
og eðlisfræðilega eiginleika, en mis-
munandi atómþunga (OM). Oröið er
It Had To Be You, — svo maður
minnist nú ekki á Night And Day og
Stardust.
Mér fannst ég veröa ung í annaö
sinn, þegar ég heyröi Veru Lynn syngja
I Could Not Sleep A Vink Last Night í
, morgunútvarpinu fyrir ekki svo löngu
síöan. Þaö er nefnilega svo skrýtiö aö
heyra mörg þessi sykursætu lög er
spiluö eru enn í dag, sum í „endur-
bættri“ útsetningu, önnur af endur-
bættum og endurútgefnum gömlum
plötum.
En vitanlega vorum viö vinkonurnar
alveg óalandi og óferjandi (og náttúru-
lega alveg samfélgslega ómeövitaðar)
að dómi þeirra, sem þykjast skilja
unglingana nú til dags, þykjast skilja
þörf þeirra á því aö tjá sig hömulaust,
gróft og ruddalega og hlusta á popp-
músík í sama stíl.
Ég hef stundum velt fyrir mér, hvaö
viö unglingarnir fyrir 30—35 árum
hefðu haldið, ef viö hefðum heyrt fram
í tímann og hlustaö á þessar öskurplöt-
ur, sem allur þorri unglinga hlustar á
lon og don núna. Ég held okkur heföi
ekki dottiö í hug aö þetta væru
dæurlög framtíöarinnar, viö heföum
held ég ímyndaö okkur eitthvaö allt
annaö.
Margir hafa fundið væmnum ástar-
textum þessara gömlu laga allt til
foráttu og má til sanns vegar færa aö
ekki voru þeir merkilegir margir hverjir.
En ég vil halda því fram aö margir
komiö af grísku orðunum isos, sami,
og topos, staður. D. isotop, e. isotope.
Finnst í ísl. ritmáli sem lo. frá árinu
1925 og sem no. frá 1955 (OH).
JAFI, lausofiö (dúk) efni (notaö t.d. til
aö sauma í) (OM). Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1953 og einnig í samsettum no.,
m.a. í jafavefnaður (OH).
JAGÚAR, stór, sterkbyggö blettótt
kattategund. Oröiö er komiö úr brasil-
íumáli um portúgölsku. Þ. Jaguar, d.
og e. jaguar. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1862 (OH).
JASMÍNA, ættkvísl runna af smjör-
viöarætt (OM). Oröiö er komiö af
jasmin í persnesku. Þ. Jasmin, d.
jasmin, e. jasmine. Orðmyndin jasmin
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1828, en
jasmína frá árinu 1857 (OH).
JOB, JOBB, hlaupavinna, smásnatt.
Oröiö er komiö af job í ensku. Uppruni
þess er því hinn sami og aöskotaorðs-
ins djob sem áöur hefur veriö getiö í
þessari skrá og vísast hér til þess.
Orðmyndin job finnst í ísl. ritmáli frá
því um 1930, en jobb frá árinu 1959
(OH).
JOÐ, frumefni, dökkleitt, fast efni;
vökvi, notaður til sótthreinsunar á
hörundi (OM). Orðið er komiö af iodes
í gr. sem merkir: fjólulitaöur. Fr. iode,
þ. Jod, d. jod. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1854 (OH).
JOÐÓFORM, gulleitt, kristallað efni,
einkum notaö til varnar gegn gerlum
(CHJ3) (OM). D. jodoform. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1895 í samsetta oröinu
joðóformgas (OH).
JÓÐLA, syngja án oröa á sérstakan
hátt (OM). Þetta orö er komiö af
danska so. jodle, en þaö mun vera
komiö af þýska so. jodeln sem er
hljóögervingur um sérkennilegt gól eöa
söngl hjarömanna suöur í Alpafjöllum
þar sem snögglega skiptast á brjóst-
og höfuðtónar. Þetta gól er kallaö jóðl
hér á landi og verður þaö a.m.k. þeim,
er þetta ritar, ógleymanlegt, en hann
heyröi smalamann nokkurn reka þaö
upp á fjallstindi suöur í Sviss sumariö
1928. Sá brá um leið löngu alpahorni
(þ. Alphorn) aö vörum sér, en viö þaö
þusti aö honum lagðsítt sauöfé og
Sigurður Skúlason magister
Nokkur aðskota-
orð í íslenzku
textar nú til dags, þar sem sama
forheimskandi og lágkúruleg laglínan
er endurtekin í belg og biöu langa
lengi, er ekki hætishót gáfulegri nema
síöur sé.
Nú er ég ekki í vafa um aö þetta
poppöskur á sér sínar orsakir og
ástæöa er fyrir því andsvari, sem þaö
mætir hjá flestum unglingum. En
myndast ekki þarna vítahringur? Þó að
unglingarniar finni útrás meö því aö
hlusta á þessu hömlulausu og grófu
tjáningu, veröur hún þá ekki einnig til
þess aö espa og ýfa taugakerfi þeirra
og halda óánægjunni við?
Hvaö segir Geir Vilhjálmsson meö
sín mælitæki á heilabylgjur? Gæti ekki
hugsast að Hallærispalansfyllerí og
vímuefnaneysla unglinga minnkaöi ef
þeir hlustuöu meira á rólegri tónlist?
Allt líöur þetta og þessi æöisgengnu
lög, sem þóttu svo frábær gleymast
mörg eftir örfá ár eöa jafnvel mánuöi.
En ekki er öll poppmúsík bara öskur og
æsing. Bítlarnir, mestu popparar síns
tíma, sungu langoftast um ást og friö
og eru nú í þann veginn aö veröa
klassískir.
Ég er viss um aö þaö heföi haft
miklu betri áhrif á vegfarendur, bæði
unga og gamla, ef Karnabær heföi
varpaö yfir þá einhverju sykursætu í
staö þess, sem yfir þá dundi, þegar ég
átti leiö þar hjá þennan stormasama
maídag.
Anna María Þórisdóttir
jafnvel geitfé úr ýmsum áttum. Hentum
viö, allmargir skólanemendur, sem
urðum þessa hávaöa áheyrsla, óspart
gaman aö honum. No. jóöl heitir á þ.
Jodeln, d. jodlen, e. yodel. Finnst í ísl.
ritmáli frá því um aldamótin 1900 (OH).
So. jóöla í merkingunni tyggja finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1832 (OH). Ætla má
aö so. jóöla í merkingunni: söngla sé
ámóta gamalt hjá okkur og no. jóöl.
JÓGA, indverskt heimspekikerfi.
Yoga í sanskrít merkir: sameining,
samband. D. yoga. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1942 (OH).
JÚGÚRT, búlgörsk súrmjólk, mynd-
ast af sömu gerlum og skyr (OM).
Orðið er komið af yogurt í tyrknesku.
Þ. Yogurt, d. yogurt og jogurt, e.
yogurt. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1946 (OH).
JÚBÍLERA, halda (afmælis)hátíö;
fagna (OM). Þ. jubilieren (af jubilæus í
miðaldalatínu), d. jubilere, e. jubilate.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1661 (OH).
JÚDÓ, japönsk glíma, grundvölluö á
hinni fornu japönsku bardagalist jiu-
jitsu. D. judo, e. jiu-jitsu. Oröiö er ungt
í íslensku.
DJÚS, ávaxtasafi (OM). Oröiö er
komiö af juice í ensku, enda nánast
hljóðgervingur af því oröi. D. juice.
Enska oröiö á rót sína aö rekja til
latneska orðsins jus sem merkir: safi,
súpa. Þetta er ungt orö í íslensku.
JÚRISTI, lögfræðingur (OM). Oröiö
er komiö af jurista í miöaldalat. E. og
d. jurist. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1647 (OH).
JÚSTERA, lögrétta; löggilda; rétta
(OM). Oröiö er komiö af justare í
miöaldalat., sömu merkingar og í
íslensku. Þ. justieren, d. justere, e.
justify sem merkir: réttlæta. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1782 (OH).
JÚSTITÍARÍUS, yfirdómari í lands-
yfirrétti (OM). Orðiö er komiö úr
miöaldalat., dregiö af justitia í lat. sem
merkir: réttlæti. D. justitiarius, e. just-
iciary. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1806
(OH).
KABYSSA, eldhús eöa eldstó á skipi
(OM). Þ. Kabuse, d. kabys. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1897 (OH).