Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1982, Blaðsíða 6

Wojciech
J aruzelski
norræna guöaheiminum.
Gleggst kemur það í Ijós í kenningun-
um, skáldlegum umritunum sem ennþá í
„Geisla“ heyra aö mestu til reynsluskilningi
forkristins tíma. Þetta andlega innihald
kemur oftast nær fram óbeint í umritunum
á nöfnum: stríösmönnum, vopnum, skip-
um, orrustum o.s.frv. — Þar sem landiö-
hefur veriö hersetið af mönnum sem eru
nær Þór og Óöni en friöarboðanum Kristi.
Olfurinn, hrafninn og örninn heyra þessu
landslagi til, og skáldiö gengur jafnvel svo
langt eins og aö segja aö þaö sé hrafn
Óöin8 sem er líka á flugi í kristna kvæöinu
„Geisli“. I 9. erindi er frá því sagt aö Magn-
ús góði „lét hugin fagna átu", lét Huginn
njóta matargleöi, og þá erum við vissulega
fjarri þeirri náttúru sem hiröingjar í landi
bíblíunnar búa í og þar sem Meistarinn
kemur ríöandi hógvær á asna. Hór rífa úlf-
arnir í sig lík.
Nú er þaö algeng skoöun að form og
innihald hafi lítiö eöa ekkert meö hvort
annaö að gera í elztu norrænum kristnum
kvæöum: Gamli heiðindómurinn er „ein-
ungis" form, útflúr án innihalds, skrifaöi
kirkjusagnfræöingur einn um trúarkveð-
skapinn á 12. öld.
Þessi aögreining er frekar æskileg en
möguleg í kveöskap, og ef hún væri fyrir
hendi þá yröi „Geisli" um leiö sem sagt aö
engu. Þá finnst mér þaö gjöfulla aö gera
ráö fyrir þvi að „Geisli" só lýsing á tíma-
mótum heiðni og kristni á Norðurlöndum,
og þar sem heiðin og kristin öld lifa hliö viö
hlið. En þaö þýöir ekki aö Einar Skúlason
hafi ekki verið vel kristinn, hann lætur þaö
eitt í Ijós sem menn uröu vottar aö á þess-
um tíma: Aö gömlu guðirnir voru virkilegir.
Baráttan milli heiöni og kristni á Norður-
löndum var ekki svo mjög hörð hvaö snerti
rangtrúnað og sannleika milli guöa sem
ekki voru til og hins sanna Guös, öllu held-
ur milli minni háttar guöa og Hans sem bjó
yfir mestum mætti og haföi krosstákniö aö
sigurmerki. Á skynsemistrúaröld eins og
okkar þegar kirkjan þorir varla í fullri alvöru
að gera meira úr hæstri tilveru Guös en
sálfræði og samfélagsfræöi, getur slíkur
skilningur veriö framandlegur.
En þaö stendur stööugt að í norrænu
miöaldakirkjunni haföi tilveru þeirra Þórs,
Óöins, Freys og annarra guöa ekki verið
eytt. Þeir voru virkilegir. En eiginleikar
þeirra höföu breytzt. Nú voru þeir nei-
kvæðir, spilltu lífinu, voru fjandsamlegir.
Hins vegar: Heiöinginn neitaði því ekki
heldur að kristinn guö væri tll. í verulegum
mæli má líta á baráttu heiðni og kristni sem
baráttu milli ólíkra andlegra krafta, milli
Guös kristinna manna og heiöinna guða.
Þetta kemur líka í Ijós í kristnu guösmynd-
inni frá elztu tímum. Hann er Drottinn, hinn
sigrandi Drottinn, herra himins og jaröar,
meö englahirö um sig. Þaö er guösmynd
sem krefst Guös dýrkunar og olli því aö
guösþjónustulíf miðalda var Guð miðlægt á
annan máta en hjá „sósíölu" kirkjunnl á okkar
dögum: Kirkjan er Guðs-hús, tilgangurinn
meö guösþjónustunni var aö þjóna Guöi og
þar sem hann í sakramentinu kom virkilega
til móts viö mennina. Því hlaut guösþjón-
ustan aö veröa lofsöngur í stórum stíl og
messufórn — í endurskini himneskrar
Þegar Jaruzelski tók við æöstu völdum í
Póllandi í október í fyrra, var hann tiltölu-
lega vel séöur þar í landi. Hann tók þá viö
sem leiötogi flokksins af Stanislaw Kania,
sem haföi haft litlu láni aö fagna í því emb-
ætti. Þar meö haföi Jaruzelski alla þræöi í
hendi sér sem flokksforingi, forsætisráö-
herra, varnarmálaráðherra og að auki fjög-
urra stjörnu hershöfðingi. Þaö traust, sem
hann naut meöal þjóðarinnar, byggöist
fyrst og fremst á þeirri afdráttarlausu yfir-
lýsingu, sem hann haföi áöur gefið, um aö
pólskir hermenn myndu aldrei skjóta á
pólska verkamenn. Þau orö voru töluð, er
hin miklu verkföll stóöu yfir í Gdansk og
stjórnmálanefnd flokksins vildi senda her-
menn gegn verkfallsmönnum.
Yfirlýsingar hans var víöa minnzt, fyrst
eftir aö herlögin höföu verið sett og hinir
ógnvekjandi atburöir geröust. Öll stjórn
Einingar var þá tekin höndum sem og
margir aörir andstæöingar stjórnvalda.
Fimm dögum eftir aö herlögin gengu í gildi,
böröust verkfallsmenn og hermenn. Verka-
menn voru drepnir, blóö rann og hinir
mörgu, sem höföu treyst oröum hans, uröu
enn vonsviknari fyrir vikiö.
Hinn alvörugefni hershöföingi, sem eng-
inn hefur nokkru sinni séö brosa, svo vitaö
sé, var þungbúinn, þegar hann birtist
pólsku þjóöinni á sjónvarpsskerminum óg
lýsti yfir því, að herlög heföu tekiö gildi í
landinu. Eftir hin blóöugu átök milli lands-
manna virtist hann enn þungbrýnni. Margt
bendir nú til þess, aö hann muni eiga dap-
urlegan sess í sögu Póllands. Og þeir eru
margir slíkir sem hann. Sagan er full af
stríðsmönnum og stjórnmálamönnum, sem
hafa taliö sig þurfa aö axla byröi vegna
þjóöar sinnar, en reiknaö dæmlð skakkt og
ekki skilið sína eigin þjóö, drauma hennar
og þrár og þá um fram allt frelsisþrá.
Hinn teinrétti hershöföingi, sem alltaf
gengur meö dökk gieraugu vegna augn-
sjúkdóms, ólst sjálfur upp í umhverfi, þar
sem menn ræddu mikið um frelsi. Bernsku
sína átti hann á myndarlegu sveitabýli, og
voru foreldrar hans vel menntaöir og
þekktir fyrir þjóöhollustu. En þegar Wojci-
ech var 16 ára gamall, var öll fjölskyldan
flutt nauöug til Sovétríkjanna, eftir aö
Ftauði herinn haföi hernumið austurhluta
Póllands.
Sovétmenn settu á fót pólskan her, og í
hann var Jaruzelski tekinn tæpra 20 ára
gamall og sendur í herskóla i Ryazan. Viö
lok stríðsins var hann liösforingi í hinni
guðsþjónustu eins og hún birtist í Opinber-
unarbókinni: „Honum sem í hásætinu situr
... sé lofgjörðín og heiöurinn og dýröin og
krafturinn um aldir alda. Amen."
En þó svo aö gömlu guðirnir væru geröir
svikafullir og þeim komiö „í bland viö tröll-
in“, þá er þaö greinilegt aö þaö skapaöist
tómarúm eftir gömlu guöina. — Ekki sízt
eftir aö Þór, sem þrátt fyrir allt haföi þjónaö
norrænum mönnum vel þangaö til hann var
kominn í andstööu við hæstan himnasmiö,
og varö því aö hrapa niður í myrka djúpiö.
Ólafur kom til þess að fylla upp þetta
tómarúm.
Um leið vekur Ólafur nauösyn kirkju
sinnar að snúa sér til Krists og þörf fólksins
til að geyma það sem því var kærast frá
gömlu trúnni: Meö konginum helga rann
svo aö segja myndin af hinum líöandi og
upprisna Kristi saman viö mynd ársæls
konungs frá heiönum siö. En hór var um
meira að ræöa: Meö því aö missa Þór, sem
haföi barizt móti öflum illskunnar, en hafði
nú verið varpaö út í myrkrið, færist verk
Þórs yfir um á Ólaf. Arfsögn helgisögunnar
lætur þaö blátt áfram koma í Ijós þar sem
þeir tveir hittast, og Þór segir vlö Ólaf aö
nú berjist Ólafur við öfl vonzkunnar eins og
hann — Þór — haföi áöur gert. Munurinn,
og hann er þaö sem úrslitum ræöur, er
sjálfsagt sá, aö Ólafur sem hefur tekizt
verk Þórs á hendur vísar til Guös sem upp-
sprettu Ijóss og máttar, eins og kemur fram
í „Geisla": Ólafi veitist frá sólarkonginum
allt sem hann biður um.
Ég held aö þaö sé ekki aðeins réttvísast
hvaö kvæöiö „Geisla" snertir heldur um
6
frægu Dubrowski-herdeild, sem haföi slgur
í mörgum orrustum viö þýzkar hersveitir.
En eftir uppgjöf Þjóöverja varö ekki friö-
ur í Póllandi því aö fjöldi landsmanna vildi
ekki aöeins vera laus undan oki Þjóöverja,
heldur einnig aö Rússar yröu á burt úr
landinu. Sveitir voru myndaöar í andstöðu
viö kommúnista, en þær voru brátt ofurliöi
bornar og átti hinn ungi liðsforingi, Jaruz-
elski, sinn þátt í því. Hann gekk í kommún-
istaflokkinn áriö 1947 og hólt áfram á
framabraut sinni innan hersins. Hann hlýtur
aö hafa verið bæöi hæfur herforingi og
hollur flokksmaöur, því aö hann var ekki
nema 33 ára gamall þegar hann var geröur
aö hershöföingja og var þá hinn langyngsti
í pólska hernum.
Og síöan rak hver uppheföin aöra. 1960
varö hann yfirmaður stjórnmáladeildar
hersins, nokkrum árum síöar herráösfor-
ingi og aðstoöarvarnarmálaráðherra 1966.
Varnarmálaráöherra varö hann svo 1968
og þremur árum síðar tók hann sæti í
stjórnmálanefndinni. Þar meö var hann
orðinn einn af valdamestu mönnum í Pól-
landi og haföi bæöi pólitísk völd og heilan
her undir sinni stjórn.
í framkomu hefur Jaruzelski alltaf veriö
mjög lítt aðlaöandi, og fáir viröast þekkja
hann. Fyrrum yfirmaöur sænska hersins,
Carl Eric Almgren, sem hefur átt mikil sam-
skipti við Jaruzelski, hitt hann sem
starfsbróöur í Moskvu og veriö gestgjafi
hans í Svíþjóö, sagði fyrir nokkru í viötali
við sænska sjónvarpið, aö Jaruzelski hefði
þrjá kosti, sem mönnum væri nauösynlegir
til aö geta verið góöir leiötogar: hlýtt
hjarta, kláran heila og hvítar hendur.
Hann hefur einnig veriö álitinn heiöarleg-
ur maöur, sem hafi sýnt hyggindi og
kænsku viö erfiðar aðstæöur, og áöur en
herlögin voru sett töldu sumir, að hann
gæti orðið eins konar nýr Kekkonen, af því
að hann heföi sömu hæfileika til aö ráöa í
leiki Sovétmanna og eiga um leið trúnaö
þeirra og eigin þjóöar.
Fullvíst er taliö, aö úrslitakostlr frá
Moskvu hafi knúið hann til aö setja herlög-
in.
Gjöröir hans geta hafa veriö af heiðar-
legum rótum runnar einnig í þetta sinn, en
ennþá er þaö hann einn — og þröngur
hópur manna í kringum hann — sem velt,
hvað lá aö baki hinni örlagaríku ákvöröun
hans. Og enginn veit, hver veröa örlög
hans og enn síður hinnar ógæfusömu
pólsku þjóöar.
— svá — úr Farmand.
leið að þaö gefi sannari mynd af því trúar-
ástandi sem kvæöiö er sprottið upp úr, ef
menn varpa til hliöar hinum mikla mun milli
„heiöins forms og kristins innihalds", sem
svo lengi hefur veriö ráöandi í mati á
kristnum norrænum skáldversum. Heiðinn
guöaheimur er sem sé ekki horfinn með
kristnum miööldum en umbreyttur. Við þaö
aö gömlu guðirnir eru nú skoöaöir í Ijósi frá
„gram sólar", sólarkonunginum.
i frásögnum af norrænu kristniboösstarfi
fær kristniboöiö viö hörg og hof, viö bál og
brand — oft tengt ártali og mikilvægum
viöburöum — of áberandi rúm. Innri kristni
heimtaði langan tíma og komst á án nokk-
urra stökkbreytinga. Aöra mynd en hörku-
átök og hvöss högg sjáum viö, ef viö t.d.
kynnum okkur steypumótin frá þessum
breytingatímum, þar sem menn koma fyrir
í sama myndverki hamri Þórs og krossi
Krists. Menn geta virt fyrir sór róöukrossa
sem eru á mörkum hinnar gömlu og nýju
trúar — eins og róðukross frá Odderkirkju
í Danmörku, einmitt frá sama tíma sem
„Geisli" var sagður fram í Niöarósdóm-
kirkju: Þar hangir Óöinn á trónu eins og í
Hávamálum og krossfestur Kristur um leiö.
Meiningin er sjálfsagt ekki sú aö bæöi
Óöinn og Kristur skuli dýrkaöir í þessu til-
felli, heldur aö goösögnin um Óöin skuli
leyst af hólmi meö leyndardómi kross
kristninnar. Menn geta líka virt fyrir sór
steinkrossana á Mön þar sem Þór meö
Miðgarösorminn og Óöinn ásamt Fenrisúlfi
eru höggnir inn í krossinn sem frelsar.
í „Geisla", sem er ortur fáum árum eftir
Frh. á bls. 14.