Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1982, Blaðsíða 14

Geisli
aö heiðna guðsdýrkunarsetrið í Uppsölum
leið undir lok, lifa kristni og heiðni hlið við
hlið, og kraftur kvæöisins felst einmitt í
spennunnni milli þessara meginafla: Þaö er
einmitt hörkubarátta heiöni og kristni sem
skapar kvæðið — þar sem Ólafur vinnur
sem sigrandi riddari Guðs meö því aö
„Geisli", Ijós guödómsins, fær að ryöja sér
rúm inn á svið hins gamla tíma og um-
breyta því.
I kvæðinu lifir heiöiö og kristið myndmál
jafnhliöa. Kristna Ijóstáknmálið getum við
hæglega skilið. En í kvæöinu felast líka
ýmis atriöi miðaldaguðfræði sem eru að
mestu gleymd nú á dögum. Þaö á líka t.d.
við þegar Einar Skúlason skrifar í inngang-
inum aö „Geisla" (2. vers) um sólina sem
„leet berask maðr fra biartri flædarstiörnu"
(sem lét sig fæðast sem mann af hlnni
skæru hafstjörnu). Hafstjarnan skæra, þaö
er mynd Maríu og á upphaf aö rekja til
latnesku oröanna Stella Maris (maris af
mare = haf) — sem var skýring hellags
Hierónýmusar allt frá fjóröu öld — og til
norrænnar þýöingar flæðarstjarna, haf-
stjarna. Sólin sem ímynd guðdómsins er
ein af elztu, venjulegustu myndum sem viö
þekkjum. Það er sama sól og verður á vegi
okkar í Jóhannesarguöspjalli „hiö sanna
Ijós, sem upp lýsir hvern mann, var að
koma í heiminn“. Þegar sólin lét sig fæöast
af hinni skæru hafstjörnu, þá er átt við
guðdóm Jesú sem fæddur var af jómfrú
Maríu.
Framandlega á nútímalesanda virkar líka
4. versið þar sem Einar Skúlason skrifar aö
meö upprisu Jesú frá ríki dauöra „veit ek at
mildur megin-fjöldi hölda reis frá molldu
med haanum“ (ég veit að margir réttlátir
risu úr moldu með honum, Kristi). ( kirkju
okkar er starf Jesú í dauöraríkinu dimmu
og gátum hjúpaö og er aö mestu einfaldað
með oröum trúarjátningarinnar um að
Hann steig niöur til heljar og sté upp þaöan
á þriöja degi. En á miðöldum var starf Jesú
í dauðraríkinu — eöa helvíti — alþekkt
þema. Á norrænni tungu var til „Niðrstign-
ingarsaga" — áður um talað — sem m.a.
lýsir því hvernig Jesús brýzt inn í helvíti og
frelsar réttláta frá gamla sáttmála undan
valdi djöfulsins, og í bókmenntunum finn-
um viö kvikuna t.d. í Maríukvæöinu mikla,
„Lilju“.
„Geisli“ er fullur af djúpúðugu orðskrauti
sem heyröi gömlu skáldlistinni til, þar sem
ein myndin fléttast inn í aðra og þar sem
hver myndpunktur getur veriö samsettur af
mörgum minni — og liggur eftirtakanlega
miklu nær skáldlegum „módernisma”
okkar tíma en t.d. 19. aldar rómantík. En
eins og skrautiö frá gamla tímanum er rist
inn í tré og sjá má í stafkirkjunum og vætt-
irnar eru höggnar í stein og komið fyrir inni
í dómikrjunni þannig endurleysist dreka-
mynstriö í kvæöinu:
elska þá Karlsvagns stóra
stýri — skáldiö þagnar.
— o —
í hinni dásamlegu „Passio Olavi“ er sagt
að er þjáningastund Ólafs á Stiklarstöðum
var lokið, bar það við að þegar menn kon-
ungs höfðu laugað helgan líkama hans í
húsi þar, hafi þeir hellt niöur fyrir utan
dyrnar vatni blóði blöndnu, haföi blóðiö
runnið úr sárum hins heilaga píslarvotts.
Þá kom blindur maöur gangandi meöfram
húsveggnum, og hann rann tll, því aö
blautt var á eftir blóðið. Þegar hann svo
nuddaöi augu sín meö votum fingrunum
hvarf þokan brátt af augum hans, og hann
fékk sjónina. Maðurinn sem guðdómlega
kraftaverkið hafði gerzt á varö hræddur, og
hann vildi vita hvers manns blóði heföi ver-
ið biandaö við vatnið. Og þá fékk hann
fulla vissu fyrir því að hann haföi öðlazt
sjón fyrir meðalgöngu heilags Ólafs.
Þannig segir sagan á einum stað frá
þjáningum og kraftaverkum heilags Ólafs á
11. öld. Blóð og vatn, það eru hin miðlægu
kristnu orö um víddir sálar og anda: Fyrir
vatnið, sem haföi hreinsað líkama píslar-
í'rh. á bls. 16.
Fjölskrúðug
fuglabyggð
Hvarvetna er tekið á móti okkur með
einstakri alúð og bóndinn á Kroppey
segist hafa friðað fugla og seli á sinni
eyju og sé okkur velkomið að skoða
svæðið. Fyrst er farið um magellan-
mörgæsabyggð. Er vaðið í gegnum mik-
inn þúfnakarga, þar sem grasið er víða
yfir tveggja metra hátt. Hluti af þúfna-
kollunum er gömul sina, sem safnast
saman í þurra hrauka. Er því mikil
eldhætta í þessu gróðurlendi. Heita má
að í hverjum hól búi magellan-mörgæs,
sem hrín óskaplega með hásum lúðra-
blæstri líkt og asni, sem rymur.
Þaðan er komið fram á kletta, þar
sem suður-amerískar kríur verpa í stór-
um hópi. Yfir þúsund kríur eru þarna
gargandi og fljúgandi eins og hvítt ský,
sem bylgjast upp og niður. Vestan á
klettóttri strönd er hópur af kletta-
skörfum og þönglagæsir eru á sundi við
ströndina. Steggurinn er hvítur og kerl-
ingin grá með svörtum vængfjöðrum.
Þar má einnig sjá ástral-þresti, en mús-
arrindill á hreiður í vörðubroti. Hvar-
vetna eru tussack-fuglar að snuðra í
farangri eða að hoppa fyrir fótum
manns. Við Sigrún göngum upp undir
fjallseggjar og horfum yfir svæðið.
Þangað flýgur að okkur ungur og spakur
förufálki. Snæðum við nesti okkar úti
við fuglabyggðina og horfum á samfélag
gentoo-mörgæsa. Þar eru samankomnir
hundruð einstaklinga. Yfir þeim sitja
skúmar og vaka yfir hverri hreyfingu
þeirra fugla, sem liggja á eggjum. Á
fjörukambinum vex blámenguð og gul-
blóma malurtartegund og úti við
klettana sogast þangið til og frá í öldu-
rótinu.
• ■■■..... . * HÉBI
Um kvöldið er haldið suðvestur að Út-
höfðaeyju (West Point Island), sem er í
byggð. Þar er lagzt fyrir um nóttina í
vík norðan við eyna. Við dögun er farið í
bátum að vörinni, sem er framan við
bæina. Gengið er upp brekkuna að bæj-
arhúsunum og þaðan fram á bjargbrún,
til þess að sjá brúnastyrmi og kletta-
skvettu-mörgæsir og varpstöðvar
þeirra. Styrmirinn hefur að mestu ung-
að út en sumir fuglanna liggja þó enn á
eggjum.
Kæfandi lykt,
hrinur og rokur
Hreiðrin eru gerð sem leirkörfur og
líta helzt út eins og háir og sívalir
blómsturpottar. Yfirleitt er eitt egg eða
einn ungi í hreiðri. Þessir fuglar eru
stórir og tígulegir. Er sagt að þeir geti
orðið 30 ára gamlir. Styrmirinn flýgur
út á rúmsjó og heldur þar til við veiðar
á vetrum, en kemur að eyjunum um
varptímann. Verpa þeir þá í fuglabyggð-
um, ýmist á syllum eða uppi á sjávar-
höfðum. Klettaskvettu-mörgæsir eru
auðþekktar frá öðrum frænkum sínum á
gulum skúfum yfir augunum og bleikum
fótum. Þær eru rúmt fet á hæð og hafa
sérkennilegt göngulag. Hoppa þær jafn-
fætis frá einum kletti á annan. Stund-
um iðar allur hópurinn eins og allt sam-
kvæmið sé dansandi. Varpstöðvar þess-
ara fugla eru í grjóturðum og í þúfna-
karga á sjávarhöfða. Sums staðar eru
þeir í sambýli við styrmana og er byggð-
in þá mjög þétt og blönduð og hreiðrin
hlið við hlið. Ungar eru orðnir nokkuð
stálpaðir og hópast saman, en í miðri
þyrpingu má sjá eina eða tvær mör-
gæsamæður, sem virðast gæta marera
unga. Miklar hrinur og rokur kveða við
frá samfélaginu. Fullorðnir fuglar ríf-
ast við unga, eða skammast yfir því að
einhver nágranninn hafði dirfzt að
ganga yfir hreiðurstæði þeirra. Lyktin
er kæfandi sterk og steinar sleipir af
fugladriti. Sé farið um fuglabyggðina,
verður maður að vaða guano-eðjuna á
milli risaþúfna, en í miðri byggðinni er
allur gróður brunninn af megnri
sterkju. Úti á mjóum höfða, sem nefnd-
ur er Djöflanöf, sjást fuglabjörgin á
báðar hliðar.
í sjónum fyrir neðan ber suðvestan-
áttin öldur að bjarginu og baðar það í
hvítu löðri. Saltið slettist upp á klettana
og rýkur yfir fugla, gróður og menn, og
allt er kámað í kvoðu af söltu fugladriti.
Við stiklum um höfðann á flötum hell-
um og flögum, sem eru alsettar marglit-
um skófum, en sums staðar eru þétt
burknastóð. Víða eru miklir þúfnakarg-
ar vaxnir kolla-sveifgrasi (Poa flabel-
ata), sem þykir gott til vetrarbeitar.
Stendur það vel upp úr snjónum og helzt
grænt allan veturinn. í kringum bæinn
vex gulblóma þyrnirunni af ertublóma-
ætt, sem plantað hefur verið utan um
túnið í stað girðingar, því engin skepna
hættir sér inn í þyrnigerðið. Eftirtekt-
arvert er hve snöggt graslendið er. Sagt
er að það þurfi um 10 hektara lands til
beitar fyrir hverja lambá. Enda þótt
fugl sé víða og mikill áburður um allt, er
gróður hálfvisinn og kyrkingslegur.
Telja bændur að fuglinn spilli beitiland-
inu með uppgreftri fremur en að hann
bæti það með áburðargjöf.
Farið í kaupstað
einu sinni á ári
Heimafólk býður okkur að skoða
garðinn, sem er skemmtilega gerður
með stígum, hlöðnum veggjum og stétt-
um. Þar er mikið lúpínuskraut, valmúi
og ýmis sumarblóm og grænmeti. Okkur
er síðan boðið inn til þess að þiggja
hefðbundnar veitingar, te og kökur.
Húsakynni eru svipuð og á Kroppey.
Eldavélin er í stofunni. Enn hanga jóla-
og nýársskreytingar á veggjum. Fólkið
er afar gestrisið og vingjarnlegt og svo
heimakært, að það vill helzt aldrei
hreyfa sig burt af sinni eyju. Bóndakon-
an sagðist þó fara einu sinni á ári í
þorpið Port Stanley til innkaupa. Ann-
ars er allt unnið á staðnum og hver
bóndi sjálfum sér nægur. Póst fá þeir
sendan með lítilli flugvél. Er bögglinum
hent niður til þeirra úr vélinni. Börn fá
kennslu um útvarp, og einnig kemur
farandkennari og er á heimilinu í
nokkrar vikur á ári. Bændur stunda
ekki fiskveiðar að neinu ráði, en lifa af
landinu, aðallega af sauðfé, en einnig
eiga þeir nautgripi og hross. Við tínum
krækling í fjörunni og steikjum hann á
hióðum og njótum þessara hlunninda
eyjanna.
Haldið er út í skipið um kvöldið eftir
sólríkan og veðursterkan dag og siglt út
víkina og fyrir höfðann, þar sem við
höfðum áður staðið og skoðað fugla.
Mátti sjá fuglabælin eins og bera bletti
víða í grænni hlíðinni. Farið er í suður
að lítilli eyju, sem er vestasti útvörður
Falklandseyjaklasans. Heitir hún Nýja-
ey. Þar býr einn bóndi, Evans að nafni.
Hann er fjáreigandi og hugsar einnig
um féð fyrir meðeiganda eyjarinnar.
Bær hans stendur við víkina Suðurhöfn.
Lent er í gúmbáti inni á skelja-
sandsfjöru. Þar er flak úr skipi, sem var
tundurduflaslæðari í fyrri heimsstyrj-
öld. Síðan keypti hvalbræðslufélag skip-
ið og átti eyjarskeggi hlut í félaginu sem
varð gjaldþrota, og bóndi fékk hlut sinn
greiddan með skipinu. Þessi eignarhluti
hans liggur nú í fjörunni og smáhrörn-
ar. Á ströndinni er stór soðpottur og
tankur, sem eru einnig leifar frá tímum
hvala-, sela- og mörgæsabræðslu. Nú
eru hvalirnir að mestu horfnir, en selir
:14