Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 4

Saga byggingarlistar 3. hl.
Arkitektúr í
Litlu-Asíu til foma
Istar-hliðið í Babýlon (605—563 f.Kr.) nú í breska þjóðminjasafninu.
Orðið Mesópótamía þýðir í
rauninni landið milli fljót-
anna, þ.e.a.s. Eufrat og Tígr-
is, sem nú eru að mestu leyti
innan landamæra íraks. Nú
falla fljótin saman, áður en
þau renna í Persaflóa, en
fyrr á öldum náði flóinn
lengra inn í landið, og fljótin
féllu í flóann á ólíkum stöð-
um. Á fornsteinöld var Mesó-
pótamíusvæðið óbyggilegt
vegna fenja, en landið þorn-
aði upp á síðasta jökulskeið-
inu. Lágslétturnar héldu þó
áfram að vera óbyggilegar,
því að þarna kom varla dropi
úr lofti, og landið var ein
eyðimörk. Á hásléttunum
umhverfis Mesópótamíu var
hins vegar töluverð úrkoma.
Þar lifðu á síðsteinöld hirð-
ingjaþjóðir, sem voru á all-
háu þróunarstigi. Á vorin,
þegar snjóa leysti úr fjöllun-
um, héldu hirðingjarnir með
bústofn sinn niður á sléttuna,
en Iandnám þar hófst þó
ekki fyrr en hirðingjarnir
höfðu Iært kornrækt og þeim
hafði síðar skilizt, að gera
mætti eyðimörkina ræktan-
lega með áveituframkvæmd-
um. Vitað er, að um 4000
f.Kr. var þarna komið fram
þróaðasta þjóðfélag jarðar-
innar. Borgamyndun stóð þá
þegar í blóma og bjuggu íbú-
arnir við fullkomið stjórn-
kerfi. Þarna voru reyndar
ýmsar nýjungar í atvinnu-
uppbyggingu. íbúar Mesó-
pótamíu stukku inn í sagna-
tímann um 3000 f.Kr., þegar
þeir fundu upp ritlistina. Þeir
kölluðu sig Súmera, en í
rauninni er lítið vitað um
uppruna þeirra. Mesópóta-
mía varð upphafsland há-
menningar í heiminum, og
geislaði menningaráhrifum
þaðan til nálægra þjóða. Tal-
ið er fullvíst, að tengsi séu á
milli hámenningar Súmera
og íbúa Nílardals, og miklar
líkur eru til þess að tengsl
hafi einnig verið milli Súm-
era og menningarinnar í Ind-
usdal, sem fram kom um
2500 f.Kr.
Leirinn varð
byggingarefni
Jarðvegur Mesópótamíu er að
mestu leyti sambland leirs og
sands, sem varð ákaflega frjó-
samur, þegar vatni var veitt á
hann. Eufrat og Tígris koma
upp á hálendi Armeníu, og kem-
ur flóð í þau í maímánuði ár
hvert, þegar snjóa leysir.
Pálmatré voru víða á lágslétt-
unni, og voru þau notuð til ým-
iss konar grófgerðra smíða, en
góðan smíðavið þurfti að flytja
inn í landið. Fluttu Súmerar
mikið af sedrusviði frá Líbanon
og Sýrlandi. Á sléttunni var
ekkert um góðan stein, sem nota
mátti til bygginga, heldur varð
að flytja hann ofan af hálend-
inu, og það sama gilti um
málma. Eina byggingarefnið,
sem nóg var af var því leirinn í
jarðveginum. Var hann líka vel
fallinn til múrsteinagerðar.
Voru múrsteinarnir upphaflega
sólþurrkaðir, en síðar einnig
ofnbrenndir með litsterkri gler-
húð, og voru þannig múrsteinar
einkum notaðir til skrauts. Yfir-
leitt var strábútum blandað í
leirinn í sólþurrkuðu múrstein-
unum, til þess að auka samloð-
unina í þeim. í múrsteins-
hleðslum voru múrsteinarnir
oftast lagðir í jarðbik, sem íióg
var af í náttúrunni, en stundum
voru þeir einnig lagðir í kalkm-
úr. Loftslag Mesópótamíu er
töluverðum breytingum undir-
orpið. Sumur eru heit og sólrík,
einkum þó í suðurhéruðunum,
en í norðurhéruðunum er sval-
ara, og standa kaldir vindar af
hálendinu á veturna. Ársúr-
koma er mjög lítil, svo að gróður
mundi skrælna, nyti áveitunnar
úr fljótunum ekki við. í Persíu,
sem nú er íran, eru hvassir
vindar nokkuð tíðir á hásléttuni,
en annars er veðurfar svipað og
í írak. Þjóðir Mesópótamíu voru
akuryrkjuþjóðir, sem áttu næst-
um allt undir náttúrunni, en
einnig héldu þær fjölda húsdýra
og veiddu töluvert af fiski úr sjó.
Orsakirnar fyrir hinu há-
þróaða samfélagi í Mesópótamíu
voru fyrst og fremst þarfir íbú-
anna á því að takast sameigin-
lega á við náttúruna. Þeim lærð-
ust ákveðin vinnubrögð, og þeir
sömdu lög, m.a. til að útkljá
landamæradeilur. Þeim var það
mikil nauðsyn að fylgjast vel
með árstíðunum vegna flóðanna,
og varð dagatalið til hjá þeim.
íbúarnir eignuðust mikinn
kornforða, sem þeir gátu selt
öðrum þjóðum, en þá skorti
ýmsar vörutegundir, og urðu því
vöruskipti við aðrar þjóðir
nauðsynleg. Súmerar náðu mjög
langt í málmsmíðum, vefnaði og
leirkeragerð. Voru leirtöflur
notaðar til að skrifa á, og hafa
þær varðveitzt mun betur en
egypzki papírusinn. Frjálsir
bændur unnu sjálfir að flestum
stórvirkjum, þegar þeir áttu
heimangengt frá bústörfum, t.d.
um flóðatímann. Höfðu þeir
áveituskurðina yfirleitt svo
stóra, að þeir þjónuðu einnig
hlutverki samgönguæða. Voru
akvegir af þeim sökum að miklu
leyti ónauðsynlegir.
Guöunum reist stór-
fengleg musteri
Saga Mesópótamíu er ákaf-
lega flókin og ruglingsleg, vegna
mikils fjölda þjóðflokka, sem
áttu í sífelldum innbyrðis átök-
um. Menningarþjóðirnar, sem
upphaflega höfðu setzt að á
sléttunni, urðu stöðugt fyrir
árásum herskárra hirðingja-
þjóða hásléttnanna umhverfis
Mesópótamíu. Voru ýmiss konar
hernaðarbandalög mynduð við
árásarþjóðirnar, sem erfitt er að
henda reiður á, og oft runnu að-
komuþjóðirnar saman við þær,
sem fyrir voru á sléttunni. Mjög
sterkt miðstjórnarvald myndað-
ist aldrei í Mesópótamíu, nema í
mjög skamman tíma, og síðari
stórveldi Litlu-Asíu voru aldrei
mjög heilsteypt, þar til Persar
komu til sögunnar, því að undir-
okaðar þjóðir notuðu hvert
tækifæri, sem þær eygðu, til að
brjótast undan yfirráðum valda-
þjóðarinnar. Byggingarsögu
Litlu-Asíu sögutimans er oft
skipt í fimm tímabil: Ný-
Súmeratímabil (3000—2015
f.Kr.), fyrra Babýlonstímabilið
(2015—1231 f.Kr.), Assýríutíma-
bil (1231—612 f.Kr.), síðara Bab-
ýlonstímabilið (612—539 f.Kr.)
og Persatímabil (539—331
f.Kr.). Trúarbrögð Mesó-
pótamíumanna voru fjölgyð-
istrú, og voru guðirnir taldir
hafa búsetu í hálendinu. Átti
trúin geysisterk ítök í lífi íbú-
anna, og reistu þeir stórfengleg
musteri til að tigna þá í. Galdr-
ar voru víða tíðkaðir, og mikill
trúnaður lagður á ýmiss konar
álög. Var hjátrú alls staðar ríkj-
andi, og sérhver hreyfing í nátt-
úrunni var talin fyrirboði
ákveðins atburðar. Þarna kom
fljótlega fram öflug klerkastétt
sem sótti vitneskju sína að veru-
legu leyti til gangs himintungla.
Varð svonefndur stjörnuklerkur
æðsti ráðamaður hvers samfé-
lags. Helztu guðirnir voru him-
inguðinn Anu, jarðarguðinn
Enlil — eða Bel — og vatnaguð-
inn Ea. íbúar Litlu-Asíu trúðu
ekki eins staðfastlega á fram-
haldslíf og Forn-Egyptar, og var
því tiltölulega lítið byggt af
grafhýsum í Mesópótamíu.
Frá byggingum úr
pálmaviöargrind til
valarhvelfinga
Á Ný-Súmeratímabilinu hafði
engin einstök þjóð ótvíræða
hernaðarlega yfirburði yfir and-
stæðinga sína, en þjóðríki komu
stöðugt fram og hurfu síðan inn
í þjóðadeigluna. íbúar suðurhér-
aða Mesópótamíu voru afkom-
endur Súmeraþjóða, en smám
saman náðu semízkar þjóðir,
sem bjuggu í norðurhéruðunum,
undirtökunum, og menning
Súmera hvarf inn í nýja menn-
ingu Semíta, er var af öðrum
stofni. Elztu byggingar í Mesó-
pótamíu voru gerðar úr pálma-
viðargrind, en leir var borinn á
hana að utanverðu. í vandaðri
byggingar voru notaðar inn-
fluttar viðartegundir, einkum
sedrusviður. En sólþurrkaður
múrsteinn varð fljótlega lang-
algengasta byggingarefnið.
Brenndur múrsteinn kom til-
tölulega snemma fram og var
einkum notaður þar, sem álag
var mikið í stórum byggingum
og síðar til skrauts. Voru leir-
veggir yfirleitt kalkþvegnir að
utanverðu, en veggir mustera
voru oft málaðir skærum litum.
Súlur þekktust ekki fyrr en á
4