Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 10

Fullkomnustu eldflaugakafbátar Bandaríkjanna eru af svonefndri Ohio-gerö
og eru þeir búnir Trident-eldflaugum sem draga 6500 kflómetra. Þessar þrjár
myndir sýna Ohio-kafbát.
Á efstu myndinni sjást skotiúgurnar 24 en kafbáturinn ber jafnmargar
eldflaugar.
Á myndinni í miöju sitja þrír úr áhöfn kafbátsins við stjórntæki eldflauganna
í kafbátnum.
Á neðstu myndinni sést kafbáturinn en hann er 170 metra langur og hinn
stærsti sem Bandaríkjamenn hafa smíöaö.
éskan fiskiskipaflota. Þrjú sov-
ésk rannsóknaskip sáust líka,
eitt fyrir vestan Orkneyjar, ann-
að fyrir austan ísland og hið
þriðja næstum utan við kortið
við sundin inn í Eystrasalt.
Hins vegar sást lítið til kaf-
bátanna. Einn sovéskur kafbát-
ur sást á ferð út af nyrsta odda
Noregs, Knöskanesi. Hann hafði
verið svo lengi ofansjávar að
NATO var ekki að upplýsa neitt
sérstakt um vitneskju sína með
því að viðurkenna verustað
hans. Á annarri töflu hefði ef til
vill mátt sjá fleiri kafbáta en
hún var hulin bláu tjaldi meðan
við dvöldumst í stjórnstöðinni.
Af þeim 110 mönnum, her-
mönnum og embættismönnum,
sem starfa í neðanjarðarstjórn-
stöðinni sjá aðeins örfáir alla
myndina sem dregin er upp með
aðstoð eftirlitstækjanna. Þeir
-einir fá að fara inn í „bakher-
bergið" þar sem öllum upplýs-
ingum um ferðir á hernaðarlega
mikilvægustu heimsbraut kaf-
bátanna er safnað saman. Við
fengum ekki að fara inn í það.
Hefðum við fengið að stiga
inn í „hið allra helgasta" kynn-
um við að hafa séð, að sovésku
kafbátarnir héldu sig á svipuð-
um slóðum og þeir gerðu ári áð-
ur, þegar ég var í neðanjarðar-
stjórnstöð Bandaríkjamanna í
fjalli skammt frá Colorado
Springs, þar sem er höfuðstöð
bandaríska viðvörunarkerfisins.
Þar sá ég sjónvarpsskjá með 10
krossum, og stóð hver þeirra
fyrir sovéskan eldflaugabát.
Tveir voru nokkrar mílur úti í
Atlantshafi beint undan Wash-
ington, tveir nokkur hundruð
mílur úti í Kyrrahafi undan Los
Angeles, fimm fyrir norðan
GIUK-hliðið og einn vestur af
írlandi annað hvort á siglingu
eða skotstöð með Bretland og
Vestur-Evrópu í sigti.
Flogið með Nimrod
Daginn eftir að ég var í Pitre-
avie horfði ég niður á eldflauga-
kafbát á siglingu. Ég hafði feng-
ið leyfi 'til að fljúga með Nim-
rod, breskri kafbátaeftirlits-
þotu, frá herflugstöðinni í Kin-
loss, skammt frá Inverness í
Skotlandi. Nimrod-þotan var
hlaðin rafeindatækjum sem
hafa upp á kafbátum, meðal
þeirra er fullkomnasta ratsjá í
heimi, Searchwater, en með
henni er unnt að sjá útlínur
allra skipa sem fylgt er eftir og
auðveldar það leitarmönnum að
ákvarða gerðina.
Við vorum á flugi yfir hafinu
á milli Skotlands og írlands þeg-
ar depill birtist á ratsjánni.
Áhöfnin brást þannig við að ég
hélt að hún hefði fundið sovésk-
an kafbát. En þarna var þá
bandarískur Poseidon-kafbátur
á ferð, en þeir sækja til hafnar í
Holy Loch í Skotlandi. Sigldi
hann ofansjávar í suður. Við
flugum í hringi yfir honum svo
að áhöfnin gæti virt hann betur
fyrir sér og ég gat séð á þilfari
hans 16 kringlótt lok í tveimur
röðum. Undir þessum lokum eru
16 lóðrétt hylki en í hverju
þeirra er kjarnorkueldflaug sem
dregur um 4600 km og hittir í
mark svo ekki skeikar meiru en
um 500 m. í hverri eldflaug get-
ur verið allt að 14 kjarnaoddum
og má skjóta þeim á jafn mörg
skotmörk. Þetta svarta ferlíki
getur því varpað sprengjum sem
hver um sig er þrisvar sinnum
öflugri en kjarnorkusprengjan í
Hiroshima á ekki færri en 324
„skotmörk". Frá skotstöð í ír-
landshafi getur kafbátur af
þessari gerð eyðilagt siðmenn-
inguna í Sovétríkjunum og
Austur-Evrópu.
Til eru tvær gerðir kafbáta,
önnur knúin kjarnorku en hin
„venjulegri“ orku. Kjarnorku-
kafbátarnir eru annað hvort
árásarkafbátar, sem elta og ráð-
ast á aðra kafbáta og skip, eða
eldflaugakafbátar eins og Posei-
don-báturinn sem ég sá. Þeir eru
í felum í undirdjúpunum og
miða eldflaugum sínum ávallt á
borgir og bæi „óvinarins". Bret-
ar eiga nú fjóra eldflaugakaf-
báta og er einn þeirra að
minnsta kosti alltaf úti. Tvær
áhafnir eru á hverjum báti og
skiptast þær á um að vera átta
vikur um borð í senn. Þegar kaf-
bátarnir hafa náð þeim stað þar
sem þeir eiga að halda sig
„sveirna" þeir í kafi rétt undir
yfirborði sjávar og miða eld-
flaugunum á Sovétríkin. Þeir
sem unnið hafa um borð í þeim
segja að það sé mjög leiðinlegt.
Áhöfnin hefur allar nýjustu
kvikmyndirnar með sér í ferðina
og hún fær besta fæðið sem flot-
inn veitir.
Undrun áhafnarinnar í Nim-
rod-þotunni yfir því að rekast á
bandarískan eldflaugakafbát er
til marks um það að jafnvel
bandamennirnir innan NATO
gefa hverjir öðrum takmarkað-
ar upplýsingar um ferðir kaf-
báta sinna. Bretar segja ekki
Bandaríkjamönnum hvar
bresku Polaris-kafbátarnir eru.
Þeir láta sér nægja að skýra frá
því að eldflaugum bátanna sé
miðað á ákveðin skotmörk. í
höfuðstöðvum bandaríska
kjarnorkuheraflans, Strategic
Air Commánd, við borgina
Omaha í Nebraska-fylki í
Bandríkjunum, er listi yfir
skotmörk í Sovétríkjunum og
öðrum löndum Austur-Evrópu.
Þessi listi er þekktur undir stöf-
unum SIOP sem standa fyrir
Single Intergrated Operational
Plan. Á listanum eru yfir 40
þúsund skotmörk.
Breskur foringi á sæti í
nefndinni sem ber ábyrgð á
SIOP til að tryggja að Banda-
ríkjamenn og Bretar miði ekki á
sömu skotmörk. Bandarískur
foringi er á hinn bóginn með að-
setur í herstjórninni í North-
wood skammt frá London, en
þaðan er Polaris-kafbátunum
stjórnað.
Um borð í kafbátum
Til að kynnast lífinu um borð
í kafbátum vorum við í nokkra
daga á ferð með tveimur bresk-
um kafbátum, annar var knúinn
kjarnorku, hinn ekki.
Kafbátalífið er síður en svo
formfast og við vorum minntir á
það, líklega fyrir tilviljun, þegar
við fórum um borð í hinn fyrri
og frá hinum síðari. Við hoppuð-
um á þilfar kjarnorkukafbátsins
úr bandi sem hékk neðan í þyrlu
vetrarmorgun út af Skye-eyju.
Við yfirgáfum hinn á Ermar-
sundi klukkan 3 að nóttu og urð-
um að feta okkur eftir þilfarinu
í niðamyrkri. Okkur fannst við
ganga á þverslá, því að þilfarið
er mjótt og hvergi handfesta.
Kjarorkukafbáturinn heitir
Sceptre, árásarkafbátur síðan
1978. Hann kostaði rúmar 43
milljónir punda eða um 1900
milljónir íslenskra króna,
heimahöfn hans er í Devonport.
Þetta er furðulegt skip, knúið
áfram af kjarnakljúf sem getur
veitt meðalstórum bæ orku sam-
fleytt í sjö ár. Þar sem kafbátur-
inn framleiðir sjálfur súrefni
gæti hann fræðilega verið neð-
ansjávar í sjö ár ef áhöfnin
hefði nægar vistir og gengi ekki
af vitinu. Úrgangi er blandað í
sjó og spýtt út eða hann er sett-
ur í hylki og sökkt á hafsbotn til
að kafbáturinn skilji ekki eftir
nein merki. Báturinn er hrað-
skreiður, kraftmikill og getur
kafað djúpt. Skipstjórinn,
Douglas Littlejohn, fór miklum
viðurkenningarorðum um far-
kostinn. Farið er með einstök
atriði varðandi hæfni hans sem
leyndarmál, en í nýjustu útgáfu
af „Jane’s Fighting Ships“ segir
að hann geti siglt með 30 hnúta
hraða neðansjávar. Einn bát-
anna af þessari gerð, Sovereign,
sigldi undir Norðurpólinn 1976.
Annar kjarnorkukafbátur, Vali-
ant, setti breskt met í neðan-
sjávarsiglingu þegar hann fór 12
þúsund mílur í kafi frá Singa-
pore til Bretlands.
Kafbátar eru þröngir og valda
innilokunarkennd en tiltölulega
þægilegir fyrir áhöfnina. Ofan-
sjávar velta þeir þyngslalega en
allt verður kyrrt í kafi. Eina
merkið um hreyfingu er smá-
titringur frá túrbínunum og
manni finnst að farið sé upp eða
niður brekku eftir því hvort
stefninu er beint upp eða niður.
Plássið fyrir gesti er ekki mikið
og í tvær nætur sváfum við í
bærilegum þægindum ofan á
tundurskeytum, sem eru í hill-
um við kinnunginn.
Meðalaldur foringjanna var
25 ár. Littlejohn, skipstjóri, var
elstur, 35 ára. Næstæðsti yfir-
maðurinn, David Russel, sem
einnig er fulllærður kafbátafor-
ingi, var 29 ára. Flestir voru
með háskólapróf. Það er erfitt
að fá skipstjórnarréttindi um
borð í kafbáti. Allir foringjar
sem sækjast eftir að stjórna
kafbátum verða að standast erf-
itt lokapróf. Um þriðjungur
þeirra fellur og fær ekki tæki-
færi til að reyna aftur. Með því
að falla detta menn ekki út flot-
anum en verða að gangast undir
þjálfun að nýju til að geta starf-
að á herskipum.
í kafbátum umgangast yfir-
menn og undirmenn frjálslega.
Menn eru hvattir til að læra
störf hver annars til að áhöfnin
nýtist sem best við erfiðar að-
stæður. Klæðaburður er jafn
óformlegur og samskipti yfir-
manna og undirmanna. Menn
eru beðnir um að raka sig ekki
til að spara vatn. Á fótum bera
þeir létta sandala og ekki er
skylt að klæðast einkennisbún-
ingi.
Það er ekki vinsælt innan
flotans að vera um borð í kaf-
bátum. 40% af áhöfninni eru
skylduð til að starfa þar og köll-
uð til af herskipum. Mennirnir
fá aukagreiðslu sem nemur um
180 krónum á dag, en hún vegur
ekki uppi á móti því að fá ekki
að heimsækja erlendar hafnir. í
fáum höfnum er kafbátum fagn-
að, sérstaklega kjarnorku-
knúnum, þótt af þeim stafi
minni hætta en olíuskipum.
Kjarnorkukafbátar fá aðeins að
koma í 10 hafnir í Vestur-
Evrópu og eru 4 þeirra á Bret-
landseyjum.
Kafbátum er skipt niður í
nokkur vatnsþétt hólf og á
hættustundu er hólfunum lokað
á svipstundu með þykkum stál-
hurðum. Það eru neyðarútgang-
ar bæði í stefni og skut, en þeir
sem lokast öfugu megin við þá
drukkna. Út um neyðarútgang-
inn fara menn í öfugri röð við þá
ábyrgð sem þeir bera. Skipstjór-
inn og aðrir yfirmenn væru í
stjórnklefanum miðskips á
hættustundu og færust því
hvort sem er með bátnum.
Öllum NATO-kafbátum er
stjórnað samkvæmt kerfi sem
minnir dálítið á umferðarreglur.
Hverjum þeirra er úthlutað
ákveðnum „reit“ í sjónum, einn
kafbátur er í hverjum reit. Við
áttum að fara suður eftir ír-
landshafi, í kafi, og bátnum
hafði verið sagt að fara um reit
fyrir vestan Galloway. Um
klukkan 15 vorum við í suður-
enda reitsins en þá bárust fyrir-
mæli um að báturinn mætti ekki
fara inn í næsta reit fyrr en
klukkan 18, væntanlega vegna
þess að annar NATO-kafbátur
var enn í reitnum. Við fórum því
fram og aftur um okkar reit og
sigldum varfærnislega umhverf-
is svæði sem á siglingakortinu
var auðkennt með orðunum
„Köfun bönnuð". Þetta er
hættusvæði fyrir kafbáta vegna
þess að þar eru enn virkar
djúpsprengjur, úrgangur úr
vopnaverksmiðju frá tímum síð-
ari heimsstyrjaldarinnar.
Það var erfitt að átta sig á því
hvað tímanum leið þegar við
sigldum suður írlandshaf og
beygðum í vestur út af Scilly-
eyjum. Til að tryggja að „líf-
fræðilegar" klukkur áhafnar-