Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 11

Breski eldflaugakafbáturinn Besolution á siglingu undan strönd Skotlands.
innar ruglist ekki eru máltíðir
bornar fram á nákvæmlega rétt-
um tíma, og þess er vandlega
gætt að alltaf skiptist á kvik-
myndakvöld og kvöldvökur. Um
leið og sólin sest eru hvít dagljós
slökkt og rauð næturljós kveikt,
þá veit áhöfnin að myrkur er
ofansjávar. Breytingin á lýsing-
unni stuðlar einnig að því að
sjón skipstjórans geti auðveld-
lega lagað sig að birtunni
ofansjávar og þar með sparist
dýrmætar sekúndur ef í skyndi
þyrfti að skjóta sjónpípunni
upp. Til að spara tíma við að
stilla glerin í pípunni eru tölur
um sjón skipstjórans skráðar á
hana.
Á siglingunni skráði áhöfn
Sceptre ferðir allra skipa sem
heyrðist til og reyndi að geta sér
til um af hvaða gerð þau væru.
Kafbátamenn eru stoltir af því
að geta fylgst með ferðum ann-
arra skipa án þess að áhafnir
þeirra viti af þeim. Þeir sem
verða að sæta þessu eftirliti
sætta sig hins vegar ekki eins
vel við það og tala oft á tíðum
illa um kafbátana og Iýsa fyrir-
litningu sinni á áhöfnum þeirra.
Skipstjóri Sceptre hafði mest-
an áhuga á tveimur skipum.
Þegar við komum um borð höfðu
tvö sovésk skip sést úti við sjón-
deildarhringinn. Var annað út-
hafstogari en hitt olíuskip sem
var að flytja honum eldsneyti.
Kannski voru skipin þarna
fyrir tilviljun. En við vorum á
alþekktu æfingasvæði kafbáta
og sovéski togarinn átti ekkert
erindi þangað þótt ekki væri
unnt að bægja honum á brott af
alþjóðlegri siglingaleið. Togar-
inn elti kafbátinn fram undir
morgun þangað til Sceptre gat
loksins stungið hann af. Ómögu-
Iegt var að vita hvað fyrir hon-
um vakti. Stundum virðast Sov-
étmenn vita óhugnanlega mikið.
Fyrir nokkrum mánuðum gerðu
sjónvarpsmenn frá BBC ráðstaf-
anir til að taka mynd af sovéska
njósnaskipinu sem jafnan er út
af Clyde, en það hvarf á haf út
skömmu áður en þeir komu á
vettvang í flotaþyrlu.
Fyrir því eru margar ástæður
að kafbátar verða að fylgjast vel
með öllu sem gerist á yfirborði
sjávar. Önnur skip vita ekki um
ferðir þeirra og þess vegna ber
kafbátaforinginn ábyrgð á því
að ekki verði árekstur. Leyfi
dýpi það sigla kafbátar venju-
lega beina leið undir flest
ofansjávarskip, jafnvel stærstu
risaolíuskip. Þeir taka þó venju-
lega á sig krók umhverfis fisk-
veiðiflota til að forðast net og
botnvörpur.
í kafbátum NATO-ríkja eru
mjög fullkomin hlustunartæki
til að nema hljóð frá öðrum
skipum og eru kafbátar „óvinar-
ins“ í þeim hópi. Hlustunartæk-
in eru æskilegri en ratsjár,
vegna þess að þau senda ekki frá
sér merki, heldur nema hljóð.
Kafbáturinn sjálfur gefur ekki
nein merki sem geta komið upp
um hann.
í hlustunarklefa kafbátsins sá
ég menn vinna við sónar-tæki
sem notuð eru til að nema hljóð
frá skrúfum og vélum ofansjáv-
arskipa. Þjálfaðir hlustendur
geta þekkt skip og kafbáta af
hávaðanum frá þeim, jafnvel
sagt hvaða skip sé á ferðinni.
Ræðst matið meðal annars af
hraða skipsins, hve djúprist það
er og hve mörg skrúfublöð það
hefur. Flotastjórnir NATO eiga
mikið segulbandasafn með
skrúfuhljóðum, einkum sov-
éskra kafbáta. í hlustunarklefa
Sceptre notuðu þeir skeiðklukku
sem hékk við eitt sónar-tækj-
anna til að telja snúningshraða
skrúfu á mínútu. Öll hljóð voru
tekin upp á band.
Fiskar valda óþægindum. Þeir
laðast að kafbátum vegna hitans
sem geislar út af þeim og smell-
irnir í tálknunum trufla hlust-
unartækin. Það verður að auka
hraða kafbátsins til að losna við
fiskana. Kafbátamenn heyra
einnig oft í hvölum og háhyrn-
ingum.
Irlandshaf er ekki ákjósanlegt
athafnasvæði fyrir kjarnorku-
kafbáta, það er bæði of grunnt
og tíðar skipaferðir um það
valda óþægindum. Kafbátar
eins og Sceptre geta hvorki kaf-
að né komið upp á yfirborðið í
skyndi. Köfunin er næsta vand-
ræðaleg, því að báturinn þarf
fyrst að láta skutinn síga, og
það verður að fara mjög varlega
þegar haldið er úr kafi til að
forðast árekstur. Nóttina sem ég
dvaldist um borð í Sceptre
þurfti að reyna nokkrum sinn-
um og það tók bátinn tvo
klukkutíma að komast í þá stöðu
að unnt væri að skjóta sjónpíp-
unni upp fyrir yfirborðið. Staf-
aði töfin bæði af tíðum skipa-
ferðum og fiskiskipum sem voru
að veiðum.
Á grunnsævi eins og á land-
grunni Bretlands er lítið gagn
að kjarnorkukafbátum. Það eru
of margar hindranir á vegi
þeirra. Við slíkar aðstæður
koma kafbátar knúnir „venju-
legri“ orku að betri notum.
Ég sigldi með slíkum kafbáti,
Onyx, á eftirlitsferð um Erm-
ar-sund frá heimahöfn hans,
Portsmouth. Innilokunarkennd-
in er jafnvel magnaðri í venju-
legum kafbátum. Sjö foringjar
sofa og matast í sama messan-
um, 23 undirmenn verða að haf-
ast við í öðrum litlum klefa.
Samskipti bátsverja voru jafn-
vel óformlegri en um borð í
Sceptre. Allir, einnig yfirmenn-
irnir, voru óeinkennisklæddir, í
gallabuxum, bolum og með sand-
ala á fótum. Á öllu var olía.
Venjulegir kafbátar eru hljóð-
látari en kjarnorkukafbátar.
Gúmmígormar voru þar að auki
undir flestum vélbúnaði Onyx
til að dempa hávaðann. Báts-
verjar sögðu mér að GIUK-
hliðinu (hafsvæðinu frá Græn-
landi um ísland til Skotlands)
væri skipt í sex reiti, og væri
einn venjulegur kafbátur eins og
Onyx í hverjum reit. Þar lægju
þeir hreyfingarlausir og biðu
sovéskra kafbáta. En venjulegir
kafbátar verða með reglulegu
millibili að komast upp á yfir-
borðið til að endurhlaða raf-
hlöðurnar, þess vegna eru þeir
ekki eins heppilegir og kjarn-
orkukafbátar til að elta aðra
kafbáta.
Fjarskipti við kafbáta
Meginvandi kafbátahernaðar
snertir fjarskipti við bátana, því
að notagildi þeirra felst í þvi að
þeir eru í felum og næsta óger-
legt að finna þá. Fjarskiptin eru
Akkillesar-hæll kafbátanna, því
að þeir verða að fara úr kafi eða
nálgast yfirborðið til að taka á
móti skeytum og gefa þar með
höggstað á sér. Eldflaugakaf-
bátar reyna að forðast þetta
með öllu. Um borð í þeim eru
tvenns konar loftnet fyrir mót-
töku á lágtíðni-skeytum
(VLF-skeytum) frá fjarskipta-
stöðinni í Rugby í Bretlandi.
Annað loftnetanna er í bauju
sem skotið er upp á yfirborðið
frá kafbátnum á hægri ferð á
töluverðu dýpi. Hitt er um fimm
hundruð metra langur vír sem
dreginn er á talsverðum hraða
en ekki á miklu dýpi.
En jafnvel eldflaugabátarnir
verða að senda lítið loftnet upp
á yfirborðið til að taka staðar-
ákvörðun. Án hennar geta þeir
ekki miðað eldflaugum sínum
nákvæmlega. Um borð í Polar-
is-kafbátunum eru þó „skekkju-
lausir" gýró-áttavitar sem sýna
nákvæmlega rétta stöðu og þá
þarf sjaldan að stilla með boð-
um frá gervihnöttum.
Skeyti eru send á dulmáli en
úr þeim er lesið með sjálfvirkum
hætti nema um mjög mikilvæg
boð sé að ræða. Skipstjórinn og
staðgengill hans nota sérstaka
dulmálsvél til að lesa þessi mik-
ilvægu skeyti, vél sem þeir einir
kunna að nota. Breskir kafbátar
fá daglega fréttaskeyti og í þeim
eru meðal annars úrslit í knatt-
spyrnuleikjum.
Kafbátar svara ekki skeytum
þar sem þeir gætu komið upp
um sig með því. Loftskeytamenn
í landi vita því ekki hvort boðin
berast til rétts viðtakanda. Þeg-
ar kafbátar elta sovéska kafbáta
í hafdjúpunum líður jafnvel
vika án þess að þeir geti tekið
við skeytum. Littlejohn, skip-
stjóri, sagðist ekki hafa frétt af
innrásinni í Afganistan fyrr en
nokkrum dögum eftir að hún
hófst. Þar sem kafbátar svara
aldrei gæti það gerst að yfirvöld
vissu ekki um að einhver þeirra
væri týndur fyrr en að því kæmi
að hann sigldi ekki í höfn á
fyrirhuguðum tíma.
Mjög mikil vinna er lögð í það
að finna leiðir til að geta haldið
uppi jöfnum og traustum fjar-
skiptum við kafbáta.
1958 hóf bandaríski flotinn að
kanna hvort nota mætti sér-
staklega lága tíðni (ELF), sem
er talið mjög heppilegt þar sem
þessar útvarpsbylgjur geta farið
í gegnum vatn og því náð til
kafbátanna neðansjávar. Það er
einnig tiltölulega erfitt að trufla
ELF-bylgjur og talið er að þær
standist vel hindranir vegna
náttúrulegra aðstæðna og jafn-
vel kjarnorkusprengjur — þótt
það taki mjög langan tíma að
koma boðum með þeim.
Það mun væntanlega taka 15
mínútur fyrir þriggja stafa orð
að berast til kafbáts. En með því
að nota mjög hnitmiðað dulmál
telur bandaríski flotinn að hann
geti sent allt að 17.500 orðsend-
ingum um jafn mörg efni með
því að nota aðeins 3 stafi og það
nægi.
Að minnsta kosti fimm
bandarískir eldflaugakafbátar
og einn árásarkafbátur hafa
fengið ELF-móttökutæki og til-
raunasendir í Wisconsin-fylki í
Bandaríkjunum hefur þegar
verið tekinn í notkun. Hann
sendir aðeins tveggja watta út-
varpsbylgjur, en vitað er að þær
hafa heyrst í kafbáti á 100
metra dýpi undir 10 metra
þykkum hafís á Norðurheim-
skautinu.
Til marks um það hve langt
Bandaríkjamenn eru reiðubúnir
að ganga til að tryggja fjar-
skipti við kafbáta sína er
TACAMO, en með skammstöf-
uninni er vísað til orðanna Take
Charge and Move Out, takið við
stjórninni og haldið af stað.
Þetta kerfi byggist á 14 sérbún-
um C-130 (Hercules) flutninga-
flugvélum sem mynda tvær
flugsveitir og skipta þær yfir-
borði jarðar jafnt á milli sín.
Hvenær sem er sólarhrings eru
tvær þessara véla á lofti, önnur
yfir Kyrrahafi, hin yfir Atlants-
hafi. Áftan úr þeim hangir um
10 km langur vír og á enda hans
er senditæki. Vélarnar fljúga í
hringi svo að loftnetið hangir
næstum lóðrétt.
Talið er að TACAMO-fjar-
skiptakerfið muni endast lengst
í kjarnorkustriði. En dugi ekk-
ert af þessum kerfum hafa
Bandaríkjamenn komið sér upp
neyðarkerfi með eldflaugum
(Emergency Rocket Communi-
cations System). í því eru
nokkrar langdrægar Minute-
man-eldflaugar sem í eru sendi-
tæki í stað kjarnaodda. Þær má
senda fyrirvaralaust mörg
hundruð kílómetra út í geiminn
og frá þeim bærust síðan boð til
kafbátanna um að senda á loft
banvænan eldflaugafarm sinn.
Gagnkafbátaaðgerðir
Vesturlönd standa jafnframt
betur að vígi á öðrum sviðum.
Forskot þeirra fram yfir Sovét-
menn í gagnkafbátahernaði er
unnt að mæla í margra ára
vinnu og rannsóknum. Til dæm-
is hef ég heyrt bæði bandaríska
og breska aðila fullyrða það, að
kafbátum frá NATO-ríkjum
hafi jafnan tekist að komast
undan sovéskum kafbátum og
stinga þá af í eltingaleik í undir-
djúpunum. Flotastjórn NATO
telur sig á hinn bóginn geta
ábyrgst að þeir séu fáir sovésku
kafbátarnir sem komist óséðir í
gegnum GIUK-hliðið. Vandi
flotastjórnar NATO felst í því
að hún ræður ekki yfir nógu
mörgum skipum til að elta þá
alla.
Bandaríski flotinn hefur kom-
ið á fót mjög víðtæku hlustun-
arkerfi neðansjávar til að hafa
eftirlit með kafbátum Sovét-
manna á heimshöfunum, svo-
nefndu SOSUS-kerfi (Sound
Surveillance System). í hverju
SOSUS-kerfi eru hundruð hljóð-
nema. Hljóðnemarnir eru tengd-
ir saman með kapli og við stöðv-
ar í landi.
SOSUS-kerfi eru í þrengslum
sem sovéskir kafbátar verða að
fara um til að komast á haf út
frá heimahöfnum. Talið er að
SOSUS-kerfi sé milli Bjarnar-
eyjar og Noregs og í GIUK-
hliðinu (í ritinu GIUK-hliðið
eftir Gunnar Gunnarsson sem
Öryggismálanefnd gaf út er
þessu kerfi lýst nánar eins og
öllum aðstæðum í þessu mikil-
væga hliði, þar er sagt að
SOSUS-hlustunarbúnaður í
SJÁ NÆSTU SÍÐU
11