Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 12

Þessi mynd sýnir sovéskan eldflaugakafbát af Delta-gerð. Kafbátarnir eru
búnir svo langdrægum kjarnorkueldflaugum að þeir ná til skotmarka í
Bandaríkjunum af hafsvæðinu milli Norður-Noregs og Grænlands eða úr
Barentshafi.
Hér er teikning af nýjasta risakafbáti Sovétmanna, Typhoon-gerð. Talið er
að Sovétmenn hafi nú þegar tekið einn kafbát af þessari gerð í notkun og er
heimahöfn hans á Kóla-skaganum.
Á þessari teikningu sem á að vera af sovéskri skipasmíðastöð við Hvítahaf
sést þegar verið er að fullbúa árásarkafbát af Oscar-gerð. Hann er meðal
annars búinn 24 stýriflaugum sem nota má til árása á skip. Kafbáta af
þessari gerð senda Sovétmenn til hafsvæðanna umhverfis ísland.
GIUK-hliðinu sé tengdur við
land á íslandi á Stokksnesi við
Hornafjörð og á vestanverðum
Reykjanesskaga — innsk. þýð.)
svo að upplýsingar um ferðir
sovéskra kafbáta um þessi svæði
berast flotastjórnum NATO.
SOSUS-kerfið teygir sig inn í
Mexíkóflóa og Karbíska hafið,
það er við Nýfundnaland, Azor-
eyjar og suðvesturströnd Spán-
ar; umhverfis Gíbraltar, í Erm-
arsundi, við Ítalíu og Tyrkland,
meðfram Alut-eyjaklasanum til
Japans, milli Japans og Kóreu
og undan ströndum Hawaii og
Filippseyja. 1974 kom það fram í
skjölum nefndar í öldungadeild
Bandaríkjaþings að það væru 22
SOSUS-stöðvar víðsvegar um
jörðina.
En SOSUS-kerfið dugar ekki
eitt. Aðeins er unnt að notast
við það þar sem dýpi er töluvert.
Á grunnsævi er sjávarniðurinn
of mikill fyrir kerfið. Þá er til-
tölulega auðvelt að granda slíku
kerfi sem bundið er við festar á
fyrstu stigum átaka. Oft má sjá
sovésk hafrannsóknaskip leita
að SOSUS-hljóðnemum, sem
bendir til þess að Sovétmönnum
sé ekki sama um þá og vilji vita
hvar þeir eru til að geta eyðilagt
þá á stríðstímum.
Sovéskum kafbáti fylgt eftir
Þegar sovéskur kafbátur fer
frá Kóla-skaganum finna árás-
arkafbátar frá NATO-ríkjum
hann fyrst í Barents-hafi. Þegar
hann síðan fer milli nyrsta odda
Noregs og Bjarnareyjar skráir
SOSUS-kerfið bátinn. Næstum
samtímis koma norskar, banda-
rískar og breskar kafbátaleit-
arvélar á vettvang og finna bát-
inn líka. Sé um kjarnorku-
eldflaugakafbát að ræða elta
Bandaríkjamenn hann suður
eftir Atlantshafi þar til hann
stansar á þeim reit sem honum
er ætlaður. Allt bendir til þess
að kæmi til kjarnorkuátaka yrði
þessum eldflaugakafbátum Sov-
étmanna grandað áður en þeir
gætu skotið flaugunum á loft.
Kjarnorkuknúnir kafbátar Sov-
étmanna sem geta verið lengi
neðansjávar reyna að komast
óséðir suður á bóginn undir haf-
ísnum milli Grænlands og ís-
lands. Þeir reyna einnig að nota
djúpu gjárnar sem liggja frá
norðri til suðurs í hafsbotninum
milli Bretlands og fslands. Ein-
mitt þess vegna sá ég táknin
fyrir sovésku rannsóknaskipin á
töflunni í Pitreavie, þau voru að
kanna hafsbotninn.
Allt bendir til þess að fáir
sovéskir kafbátar komist óséðir
í gegn, einkum eldflaugabátar.
„Við hefjum eftirförina um leið
og þeir láta úr höfn,“ sagði vest-
rænn embættismaður. „Við bíð-
um ekki eftir að þeir komi til
okkar."
Leitartækin eru fleiri, þar á
meðal sónar sem dreginn er af
skipum og þyrlur með bækistöð
i móðurskipum sem smíðuð eru
til gagnkafbátahernaðar eins og
Invincible. Úr þyrlunum hanga
sónar-tæki. Þyrlurnar eru not-
aðar til að finna nákvæmlega
hvar kafbáturinn er eftir að
hans hefur orðið vart með öðr-
um tækjabúnaði. Þyrlur og
flugvélar sem notaðar eru við
gagnkafbátaaðgerðir eru vopn-
aðar tundurskeytum og djúp-
sprengjum, sem geta verið
kjarnorkuhlaðnar. CAPTOR-
tundurduflið, eða djúpsjávar-
sprengjan, er talið hættulegasta
vopnið sem beitt er gegn kafbát-
um. Þessum sprengjum má koma
fyrir í þrengslum á friðartím-
um. Þær eru hannaðar þannig,
að þær geta sjálfar fundið, borið
kennsl á, staðsett og grandað
kafbátum en látið skip fara yfir
óáreitt. Jafnframt greina þessar
sprengjur á milli „vinveittra“ og
„óvinveittra" kafbáta. Banda-
rískur embættismaður lét eitt
sinn þau orð falla, að með
CAPTOR mætti „eyðileggja
fleiri kafbáta fyrir hvern dollar
en með nokkru öðru vopni“.
Tæknilega standa Vestur-
landabúar Sovétmönnum mörg-
um árum framar í gagnkafbáta-
hernaði. Sé hins vegar litið á
fjölda skipa sýnast Sovétmenn
hafa talsverða yfirburði. í sov-
éska flotanum eru nú 84 kjarn-
orkuknúnir eldflaugakafbátar
og 259 árásarkafbátar, sumir
búnir stýriflaugum, 99 þeirra
kjarnorkuknúnir. Bandaríkja-
menn eiga 36 kjarnorkuknúna
eldflaugakafbáta, sem flestir
eru komnir til ára sinna, og 86
árásarkafbáta, en 79 þeirra eru
kjarnorkuknúnir. Þótt þeir 160
kafbátar sem tilheyra öðrum
NATO-ríkjum en Bandaríkjun-
um séu taldir með (í Varsjár-
bandalaginu eiga önnur aðildar-
ríki en Sovétríkin aðeins 8 kaf-
báta) eiga Varsjárbandalagsrík-
in fleiri kafbáta en NATO-ríkin.
Sovétmenn hafa nú lokið
smíði á stærsta kafbáti í mann-
kynssögunni. Hann hefur verið
kallaður Typhoon á Vesturlönd-
um og kemur frá skipasmíða-
stöð í Severodvinsk í nágrenni
við Arkangelsk við Hvíta haf.
Hann er yfir 30.000 lestir og um
200 metrar á lengd, einum þriðja
stærri en stærsti bandaríski
kafbáturinn, Ohio, sem einnig er
verið að taka í notkun. Um borð
í Typhoon verða 20 eldflaugar og
verður hver þeirra hlaðin mörg-
um kjarnorkusprengjum sem
skjóta má til jafn margra skot-
marka á jörðu niðri. Fyrir utan
fullbúna kafbátinn eru þrír
Typhoon-kafbátar nú í smíðum.
Sovétmenn hafa einnig smíð-
að hraðskreiðasta kafbát ver-
aldar, Alfa, sem einnig kafar
dýpra en nokkur annar bátur.
Fimm kafbátar eru til af þessari
gerð og hefur títaníum verið
notað til að herða stálið í skrokk
þeirra. Þess vegna þola þeir gíf-
urlegan þrýsting og geta kafað á
um 1000 metra dýpi. Alfa-kaf-
bátar eru knúnir áfram af nýrri
gerð af kjarnakljúfi og geta siglt
á 42 hnúta hraða. Þeir ættu því
að eiga auðvelt með að elta alla
kafbáta Vesturlanda, svo fram-
arlega sem þeir geta fundið þá.
Þrátt fyrir þessi afrek við
smíði kafbáta er ekki allt sem
sýnist í þessum hernaði hjá Sov-
étmönnum. Það veikir til dæmis
stöðu þeirra, að í sovéska flotan-
um eru 38 gerðir af kafbátum,
og kannski aðeins einn bátur af
ákveðinni tegund. Kafbátagerð-
ir Bandaríkjamanna eru 22.
Þessar tölur sýna ekki yfirburði
Sovétmanna við lausn tækni-
legra vandamála í kafbátasmíði
heldur hitt að þeim hefur oft
mistekist.
Alfa-kafbáturinn er gott
dæmi um þetta. Hann sást fyrst
1970 en reyndist misheppnaður
með öllu. Kafbáturinn var rifinn
í sundur. Eftir endurbæturnar
eru Alfa-bátarnir framverðir í
sovéskum vörnum, en hraða sín-
um nær Alfa-kafbátur með því
að valda miklum hávaða. Það
heyrist svo hátt í kjarnorkuvél-
inni að fylgjast má með kaf-
bátnum úr hundruð mílna fjar-
lægð, sem gefur vestrænum kaf-
bátum tækifæri til að forða sér.
Tilkoma Typhoon-kafbátsins
er nokkurt undrunarefni. Engin
fullnægjandi skýring hefur ver-
ið gefin á því, hvers vegna hann
er jafn stór og raun ber vitni.
Helst hallast menn að því að
risastærðina megi rekja til þess
hve Sovétmenn eru skammt
komnir í smáhlutatækni. Um
borð í Typhoon eru færri eld-
flaugar en bandaríska Ohio-
kafbátnum, sem er meira en
þriðjungi léttari.
í síðustu útgáfu ritsins „Jan-
e’s Fighting Ships“ kemst rit-
stjórínn, John Moore kapteinn,
að þessari niðurstöðu: „Þar til
þessum spurningum verður
svarað verður nýi sovéski kaf-
báturinn sveipaður hjúpi dulúð-
ar og mjög auðtekin bráð.“
Hann vitnar til „mikils metins
bresks kafbátaforingja“ sem
sagði: „Hvílíkt risaskotmark!"
Úthald kafbátanna
Það kemur flotum Vestur-
landa og til góða hve litlum
hluta sovéska kafbátaflotans er
haldið úti hverju sinni. Venju-
lega eru aðeins tíu sovéskir
eldflaugakafbátar úti í rúmsjó á
hverjum tíma, og nokkrir þess-
ara báta eru þá á leið til og frá
þeim stöðum þar sem þeir þurfa
að halda sig til að eldflaugar
þeirra nái til skotmarkanna.
Bandaríkjamenn halda hins
vegar að jafnaði um helmingi af
eldflaugakafbátum sínum úti
við störf, hefur þetta hlutfall
hækkað undanfarið og mun enn
hækka. Þá sýna Bandaríkja-
menn það af og til í æfingum að
þeir geta sent næstum alla kaf-
12
báta sína á haf út á hættu-
stundu. Sovétmenn hafa aldrei
framkvæmt svipaða æfingu.
Líklegt er talið að Sovétmenn
haldi svo fáum kafbátum úti
vegna þess hve illa smíðaðir þeir
eru og þurfi til dæmis langan
tíma á milli ferða til að endur-
hlaða kjarnakljúfinn. Sovéskir
kjarnakljúfar eru sagðir „leka“
svo mikið, að áhafnir fái oft
greidda sérstaka þóknun vegna
hættu á getuleysi.
Við nánari samanburð á
hæfni sovéskra og bandarískra
kafbáta sést enn betur hve Sov-
étmenn eiga við mikla erfiðleika
að etja. Séu eldflaugar um borð
í kafbátum taldar, eiga Sovét-
menn fleiri en Bandaríkjamenn,
950 á móti 656. Séu kjarnaoddar
í eldflaugunum hins vegar taldir
ná Bandaríkjamenn auðveldlega
yfirhöndinni: í bandarísku kaf-
bátunum eru um 5000 kjarna-
oddar en 1700 um borð í hinum
sovésku. Sé tekið mið af því hve
miklar líkur eru á að eldflaug-
arnar hitti í mark, verða yfir-
burðir Bandaríkjamanna jafn-
vel enn meiri, því að tiltölulega
erfitt er að skjóta sovéskum
kafbátaeldflaugum á „rétt“
skotmörk.
Á friðartímum gilda auðvitað
strangar reglur um það hvað
„andstæðingar" mega gera og
hvað þeir mega ekki gera. Það er
venjulega talin „ögrun“ að sigla
oftar en þrisvar sinnum að öðru
skipi á alþjóðlegri siglingaleið,
og væri skipstjóri neyddur til að
breyta um stefnu yrði því vafa-
laust mótmælt eftir diplómat-
ískum leiðum. Sovétmenn hafa
hins vegar gjörbreytt um stefnu
í kafbátamálum eftir að þeim
varð ljóst, að fylgst er með ferð-
um kafbáta þeirra frá því að
þeir leggja úr höfn og þeir geta
ekki notað hinar djúpu gjár á
hafsbotni til að fela eldflauga-
kafbátana. Þeir hafa ákveðið að
smíða stærri, djúpsæknari og
hraðskreiðari kafbáta og eiga
eins marga og frekast er kostur.
Sovétmenn hafa í raun neyðst
til að fækka ferðum kafbáta
sinna út á heimshöfin og í stað
þess gripið til þess ráðs að
smíða stærri báta búna lang-
drægari eldflaugum. Nýjasti
kafbáturinn af Delta-gerð hefur
til dæmis innanborðs eldflaugar
sem draga um 8000 km. Þessum
kafbátum nægir að halda úti á
„vernduðum" sovéskum svæðum
eins og til dæmis í Barents-hafi
eða Okhotsk-hafi, því að þaðan
ná eldflaugar þeirra til Banda-
ríkjanna.
I kenningum um ógnarjafn-
vægið (þ.e. að átök milli stór-
veldanna valdi svo gífurlegri
eyðileggingu í löndum beggja
aðila að hvorugur geti haft
nokkurn ávinning af stríði —
innsk. þýð.) felst að eldflauga-
kafbátar séu besta vopnið til að
fæla óvininn frá áformum sín-
um um að gera árás, þá sé ekki
unnt að finna og þeir geti því
ávallt svarað kjarnorkuárás í
sömu mynt. Ef Bandaríkjamenn
eru að ná því stigi sem ekki er
ólíklegt, að þeir geti eyðilagt
alla sovéska eldflaugakafbáta,
jafnvel þá sem eru á „vernduð-
um“ svæðum, þá er grafið undan
gildi kenninganna um ógnar-
jafnvægið.
(Þýtt og dálítið stytt Bj.Bj.)