Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1983, Blaðsíða 2

ítilefni
50 ára rit-
höfundarferils
Snemma í október í haust eru 50
ár síðan fyrsta bók Guðmundar
Daníelssonar kom út, ljóðabókin:
Ég heilsa þér. Hún var 112 síður og
hafði inni að halda 51 kvæði.
í eftirmála 2. útgáfu skáld-
sagnanna Bræðranna frá Gras-
haga og Ilms daganna fer Guð-
mundur nokkrum orðum um
ljóðabók sína: .. Haustið 1933,
þegar ég var í Kennaraskólanum
réðist ég í það hæpna fyrirtæki að
gefa út ljóðabók eftir sjálfan mig:
Eg heilsa þér. Skólastjórinn minn,
Freysteinn Gunnarsson hafði lesið
prófarkirnar og afhent mér þær
aftur með hlýlegri umsögn um
kvæðin, en Steingrímur Guð-
mundsson, prentsmiðjustjóri í
Gutenberg, tók að sér prentun og
band og var ráðunautur minn um
ytri búning kversins.
Allt gekk stórslysalaust: bókin
kom út snemma í október, ýmsir
gagnrýnendur skrifuðu vinsam-
lega um þessa frumsmíð og mér
tókst að standa í skilum með
útgáfukostnaðinn. Sumum þótti
það ekki spá góðu um framtíð
mína sem skálds að ég skyldi
greiða skuldir. Þeir töldu það sýna
smáborgaralegan heiðarleika, sem
væri andstæða hinnar sönnu list-
ar.
Mig minnir að bókin kæmi út í
600 eintökum. Salan gekk þolan-
lega. Eftir hálft annað ár seldi ég
ísafoldarprentsmiðju það sem eft-
ir var af upplaginu ...“.
Lesbók Morgunblaðsins birtir
hér eitt kvæði sem sýnishorn úr
þessari 50 ára gömlu bók: Rósin,
sem höfundur mun hafa ort 19 ára
að aldri.
Hún gaf mér þessa gulu rós
í gær um sólarlag.
Og svo kom nóttin svört og hlý
og svæfði þreyttan dag.
Og þá rann fljótsins þunga
röst
svo þögul fram í ós.
Þá kvað ég ljóð um konuna,
sem kom með þessa rós.
Ég er hinn krýndi konungur
við kvöldsins nautnaborð.
Þar teyga ég hið tryllta vin
og tala skáldleg orð.
Og konuna, sem kyssti mig
og kom með þessa rós,
ég sveik í dag, þá drekkti hún
sér
í dalafljótsins ós.
Nú drekk ég hennar dánaröl
í dagsins kveðjuglóð.
Ég veit það ei hvað veldur því,
að vínið er sem blóð.
Og það er heilög þögn á jörð
og' þrot á hverjum leik.
1 kvöld var rósin kalið blóm
og krónan hennar bleik.
En ég er kvöldsins konungur
og klökkna aldrei meir.
Og mér var gefin gáfa sú
að gleyma því, sem deyr.
Svo sænga ég með syndinni,
unz sólin aftur rís.
Ég er hinn krýndi konungur
í kvöldsins paradís.
2
Tólf-
tóna-
fuglinn
Skophryggðarskáldsaga
(Upphaf óprentaðrar
skáldsögu, sem höfundur
lauk við í fyrra)
eftir Guðmund Daníelsson
1. kapítuli:
Gestir
Valdimars
Vinnustofa Valdimars var á
efri hæð hússins. Það stóð í út-
jaðri bæjarins upp með ánni,
sem var breið hér og lygn, en
mjókkaði og varð straumharðari
því neðar sem dró og nær
brúnni. Hér hafði helsta afdrep
Valdimars verið í fjórtán ár,
alla tíð síðan hann yfirgaf
samastað sinn Skerver niðri á
ströndinni og hóf að búa sig
undir að gera ellina að féþúfu
sinni með lífeyristekjum og
skáldastyrk, meðan hann biði
þess að safnast til feðranna.
Það voru komnar hádegis-
fréttir. Valdimar teygði sig í
tækið og skrúfaði frá því. Þulur-
inn varð fyrir því óhappi, að nú
skrjáfaði ögn í blöðum hans, en
röddin var þófamjúk að venju og
brást ekki. Hann var að segja
athyglisverð tíðindi rétt í þessu
— óneitanlega var hann að því:
Að Skerverjinn Agnar og Magn-
ús frá Móbergi hefði í gær gefið
Landsambandi erfiðisfólks sjö
hundruð listaverk, flest máluð,
fáein mótuð, sennilega þúsund
listaverk að meðtöldum smærri
teikningum og eftirprentunum,
og sal áttstrendan í höfuðstaðn-
um, þar sem hægt væri að
hengja verkin upp á vegg og
setja þau á stall, frímerkjasafn
sitt, hið stærsta í landinu, og
bókagjöf verðmæta. Einsöngv-
arafélaginu hefði hann hins veg-
ar gefið kvikmyndahúsið: Tólf-
tónabíó við Hverfisgötu og boð-
ist til að láta breyta því smáveg-
is, svo að hægt yrði að nýta það
sem óperuhús, ennfremur sex-
hundruð hljómplötur með sí-
gildri tónlist, eldri og yngri, og
tæki til að leika plöturnar á
grammifón með eins konar þrí-
víddarhljómi, sem var alveg
nýtt undur tækninnar.
„Jæja“, muldraði Valdimar.
„Jæja? Hann hefur þá loksins
afráðið að gefa sig guði á vald —
að fullu og endanlega."
Hann var lengi að átta sig og
ramflækti sig í eigin hugsun:
„Er heimsbyltingin marglofuð
ásamt alræði öreiganna í raun
og sann gengin í garð?“ datt
honum í hug. „Eða hefur lýður-
inn loksins endurheimt glataðan
gullkálf sinn, svo hann geti aft-
ur farið að syngja og dansa?“
Allt í einu var lýðurinn orðinn
ríkari en Ríkið. Vonandi að eng-
inn ævareiður síbyltinga-Móses
komi þessu sinni ofan af fjöllum
og mylji allt í smátt. Lofaður
veri Agnar og Magnús! Enginn
íslendingur hafði fyrr né síðar
gefið aðra eins gjöf. í krónum
var hún virt á milljónatugi, að
menningargildi var hún
ómetanleg.
Oft hafði sú munnmælasaga
skotið upp kolli, að Agnar og
Magnús vaslaði með fé bank-
anna og almennings í veitinga-
rekstri sínum, efnaverksmiðj-
um, bókaútgáfu, tónleikahaldi
og myndverkasöfnun, að sjálfur
ætti hann minna en ekkert til,
dýrlegur maður væri hann að
vísu, en með allt í grænum sjó.
Nú reyndist hann öngvu að síður
auðugri en Tyrkjasoldán og
Generalmótors samanlagðir.
Vissulega hafði orsök og afleið-
ing týnt samhengi sínu: Því fá-
tækari sem þessi maður var
sagður, því hóflausari gjöfum
reyndist hann fær um að hlaða á
aðra.
Þegar fréttalestrinum var
lokið, reis Valdimar á fætur.
Hann slökkti á útvarpstækinu
og gekk út að vesturglugganum.
Malbikuð gatan niður með ánni
var vot og sýndist svört. Það
glampaði á hana eins og svart
lakk í sólskininu. Regnskúr var
nýlega gengin hjá og horfin með
skugga sinn og vætu inn til
landsins í átt til fjalla. Vegna
fjarlægðar sýndust þau lág héð-
an, blá með hvíta kolla. Umferð-
in var lítil. Bílarnir sem renndu
hjá vöktu ekki athygli Valdi-
mars. Öðru máli gegndi um fót-
gangandi mann, sem nálgaðist
vestan götuna. Hann gekk löt-
urhægt og bar stóra svarta
tösku í annarri hendi. Líklega
seig hún í, göngulag mannsins
var þunglamalegt, jafnt og án
tilbreytingar. Hann var mjög
lágvaxinn.
„Annað hvort er ferðinni heit-
ið til hinsta dags eða þá þessi
maður er í öngvum vafa um er-
indi sitt,“ hugsaði Valdimar.
Það sem honum fannst ein-
kennilegast við hann til að sjá,
var yfirhöfnin. Hún var kolsvört
og síð og löfin slógust þyngsla-
lega um ökkla hans. Þrátt fyrir
fimmtán gráðu hita úti, kannski
átján eða tuttugu gráðu hita,
virtist hann klæddur skósíðum
og svellþykkum vetrarfrakka,
sem þverbraut lögmál dagsins.
Nú var sá árstími, þegar sumar-
ið hvílir uppi yfir jörðinni í
hvirfilpunkti, í skammvinnu
jafnvægi, og gerir ekki annað en
vekja upp frá dauðum múg
þeirra rósa, sem í fyrra gengu til
moldar.
Þegar maðurinn átti tuttugu
metra ógengna heim að húsinu,
leit hann upp og Valdimar
þekkti hann. Hann dokaði þarna
við drykklanga stund, gerði sig
síðan háleitan og virti fyrir sér
húsið. Loksins kinkaði hann
kolli og hélt aftur á stað: Það
var hingað sem hann ætlaði.
Ruglingsleg endurminning
sytraði út og inn um gluggann
jafntímis og myndaði slitrótt
samband milli mannanna. í
fljótu bragði virtist ekki hægt
að skilgreina það. Orsök og af-
leiðing týna ávallt samhengi
sínu, þótt þær séu tengdar hvur
annarri í allar áttir.
„Hvað eru mörg ár síðan ég sá
Guðmund annálahöfund síð-
ast?“ hugsaði Valdimar. „Lík-
lega ekki síðan á afmælisári
skólans — kringum hundrað ára
hátíðina." Þá hafði Valdimar
horft á Guðmund Arason stika
löngum föstum skrefum burt frá
sér út um dyrnar, með þessa
sömu tösku í höndunum, en í
annarri og léttari yfirhöfn. Það
var reyndar ekki hér í Hlaðbæ,
heldur úti i Skerveri. Það sem
núna var öðruvísi en þá, breytti
hins vegar ekki kjarna málsins:
villtur maður gengur ævinlega í
hring, hann kemur fyrr eða síð-
ar að sömu vörðunni aftur. Guð-
mundur Arason var kominn aft-
ur.
„Heyrðu, þú ert þó víst ekki að
verða gamall, Guðmundur? —
Ég horfði á þig nálgast og ætlaði
ekki að þekkja þig,“ sagði Valdi-
mar, þegar gesturinn hafði losað
sig við yfirhafnarflykkið og þeg-
ið sæti.
„Gamall?" hváði hann hissa.
„Ég sem endurnýjast daglega
eins og Myndjón og Agnar og
Magnús. Hitt er síðan allt önnur
saga, að þú ert orðinn svo áber-
andi í dagblöðum okkar og bóka-
hillum, að ég hef orðið að hafa
mig allan við til þess að finna
prívat persónu þína. í hugskoti
mínu er hún búin að vera utan
við mig og ofan við mig í einn og
hálfan mannsaldur, svo ég orði
þetta nú heldur vísindalega."
„Ansi ótrúlegt, Guðmundur
minn," sagði Valdimar. „Ég er
hagspakur hérna á gresjunum
og hreyfi mig lítið í seinni tíð.
Þú hlýtur að hafa verið vant við
látinn.“
„Ekki segi ég það nú beinlínis
og afdráttarlaust. Annars hef ég
verið að nagldraga mótatimbur
undanfarin ár, sópa tréspónum
og sagi og troða þessu í poka,
svona eins og til að gera þokka-
legt á verkstæðinu eftir vinnu á
kvöldin, hjá húsasmíðameistar-
anum þjóðfræga, sem reisti Höll
Verslunarinnar, bankahúsin
stóru og hótelin. Það var nú
margt sem mig langaði til að
eignast hér áður fyrr, og fæst af
því hef ég eignast, en eitt af því
var nú naglbítur, og loksins eftir
ár og dag þegar ég eignaðist
hann, þá fannst mér ég eigin-
lega siðferðilega séð vera skuld-
bundinn til að brúka hann, og
fór út í að nagldraga timbur hjá
Friðfinni. Sjáðu til, verkfæri sín
verður maður að brúka, annars
ryðga þau, og þar á ég ekki síður
við sjálfan pennann."
„Taskan þín er úttroðin og
þung. Ég þykist vita að þú sért
kominn til að selja mér nýjan
annál,“ sagði Valdimar. „Hvað
eru annálar þínir orðnir marg-
ir?“
„Ja — ?“ sagði Guðmundur.
Hann hleypti brúnum og dró
langan seim á sérhljóðanum,
„þeim fjölgar. Þeim smá fjölgar.
Nákvæma tölu hef ég nú ekki.“
Hann opnaði töskuna, tók upp
úr henni þrjú heldur þunn kver,
nefndi verðið.
Valdimar fleygði peningaseðli
á borðið og lagði bæklingana til
hliðar.
„Kemurðu neðan að?“ spurði
hann.
„Já. Akkúrat. Frá kapteinin-
um og henni Höllu systur hans.
Nú er hann Hannes bróðir
þeirra dáinn og grafinn, eins og
þú veist kannski. Hann þoldi
ekki traktorana, þennan mikla
og harða hristing út um tún og
móa og í kálgörðunum. Nýrun
eyðilögðust, þau bókstaflega
hrundu úr honum. Ég var hjá
þeim á Stærri-Lágeyrinni í nótt,
þvi að þar er nú autt rúm eftir
hann Hannes sáluga. Og í morg-
un gaf hún Halla mér gamla
sparifrakkann hans, þennan
sem ég kom í núna. Hún sagði,
þessi góða einhleypa kona, að ég
ætti að brúka hann í vetur þegar