Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1983, Blaðsíða 7

hlaut að gera hlut Þórðar mik-
inn, hirðmanns síns, sem hann
hafði í raun gefið leyfi til að
fara út til íslands til að þjarma
að Kolbeini, sem var ekki hand-
genginn konungi og ekki í neinni
vináttu við hann.
Kolbeinn hlýtur að ganga að
því vísu, að konungsúrskurður
verði á þá lund, að Kolbeini beri
að afhenda Þórði allar hans
arfaeignir í Eyjafirði og greiða
að auki bætur fyrir frændur
Þórðar og ólöglega eignaupp-
töku. Um allt þetta gat Kolbeinn
samið beint við Þórð og sú varð
líka raunin á. Þegar Kolbeinn
veikist lætur hann ekki Brand
ganga inn í þessa sætt, að leggja
málin undir konung, heldur tek-
ur upp beina sáttargerð við
Þórð. Hvað veldur þessum
sinnaskiptum Kolbeins?
Þórður barðist aldrei
í nafni konungs
Það er tvennt, sem Kolbein
gæti hafa haft í huga, þegar
hann vorið 1245 gerir þessa und-
arlegu sátt við Þórð, að skjóta
málum þeirra til konungs. Kol-
beinn er þá ekki lagstur sjúkur
en veit sig samt ekki ganga heil-
Þaö dregur af haröjaxl-
inum Kolbeini í veikind-
um hans og þegar hann
sér aö hverju stefnir, er
ákveöiö, aö Þóröi kak-
ala skuli gefnar upp
sveitir noröanlands
an til skógar og hann treystir
sér ekki lengur til að verja ríki
sitt fyrir Þórði. Yfir Kolbeini og
Skagfirðingum vofir, að Þórður,
sem nú hefur eflzt að styrk, nái
að sameina Eyfirðinga (sem eru
orðnir í miklum uppreisnarhug
og sjá að Kolbeinn er farinn að
dala) og Vestfirðinga og Breið-
firðinga gegn Skagfirðingum.
Kolbeinn veit, að Þórður stefnir
að því að leggja undir sig allt
Norðurland í eigin nafni — ekki
konungs, og af tvennu illu vill
Kolbeinn heldur að konungur
komist í málið heldur en Þórður
fái að fara sínu fram óbundinn
af konungsgerð. Hann veit,
Kolbeinn, að Þórður er fullur
hefndarhugar í garð Skagfirð-
inga og muni ekki reynast þeim
hlífisamur. Það er líklegt hann
hafi hugsað sér að gerast sjálfur
handgenginn konungi, eða þá
láta Brand gera það, og bjarga
þannig ríki Ásbirninga undan
Þórði í hendur konungi, sem
myndi þá hafa látið Kolbein eða
Brand sitja áfram sem sína
menn í ríki Ásbirninga. Þetta
gat verndað Skagfirðinga fyrir
Þórði. Það er mjög líklegt, að
Kolbeinn hafi átt uppástunguna
að því, að skjóta málunum til
konungs. Þórður gat ekki neitað
því sem hirðmaður konungs og
ekki heldur vegna liðsmanna
sinna langþreyttra. Þeim hlaut
að finnast þetta gott boð, sem
ekki væri hægt að hafna, miðað
við þá aðstöðu sem Þórður var
ennþá í, þótt Þórður sjálfur hafi
eflaust hugsað annað og lengra.
Þórði hefur ekki verið ljúft að
taka við eignum sínum svo gott
sem úr hendi Hákonar konungs
og láta hann síðan skipta Norð-
urlandi milli sín og Ásbirninga.
Eins og fram er komið í sögu
Þórðar, þá er hann aldrei að
berjast itnafni konungs, og gerir
til dæmis engar kröfur til eigna
Snorra frænda síns, í nafni kon-
ungs, svo sem Þorgils skarði
gerði síðar, en svo sem kunnugt
er taldi Hákon sig eiga þær all-
ar, eignir Snorra, þar sem
Snorri hafði verið lendur maður
Hákonar.
Með því að skjóta málum til
konungs er Kolbeinn sem sé að
velja á milli Þórðar og Hákonar
og hann kýs heldur Hákon, en
erkifjandann Þórð. Eftir hinn
langa ófrið á Sturlungaöld og
hatrið sem honum fylgdi, vildi
hver einasti íslenzkur höfðingi
heldur gefa upp héruð sín í
hendur Noregskonungs en svar-
ins óvinar, sem drepið hafði
frændur þeirra og vini.
Orsökin til þess, að Brandur
gengur ekki inní þessa sætt, sem
Kolbeinn hafði gert við Þórð,
heldur gera þeir Kolbeinn,
Brandur og Gissur sátt við Þórð
sjálfan, er eflaust sú, að Þórður
sér að hverju dregur með Kol-
bein, hann er að dauða kominn,
og þar með er horfin mesta
fyrirstaðan. Þórði og liðs-
mönnum hans gat hafa ógnað að
halda áfram baráttunni við
Kolbein og því sætzt á konungs-
úrskurð, en með dauða Kolbeins,
þeirrar miklu kempu, horfðu
málin allt öðru vísi við. Það var
engin þörf að endurnýja við
Brand þessa sátt um konungs-
úrskurð. Nú gilti að láta kné
fylgja kviði. Svarthöfði siglir út
með varning Þórðar, en Þórður
ríður norður réttum hálfum
mánuði eftir dauða Kolbeins.
Og víkur þá aftur að hugleið-
ingum að sáttargerð Kolbeins og
Þórðar, því að Kolbeinn gæti
hafa haft annað í hug en val
milli Hákonar og Þórðar —
hann gæti hafa hugsað sér að
svíkja sættina á síðustu stundu,
narra Þórð burt af landinu, og
sitja sjálfur eftir.
Fláttskapur Kolbeins
Þegar hugleiddur er flátt-
skapur Kolbeins, sem hann hef-
ur oft gert sig sekan að, svo sem
í brigðmælgi sinni og slóttug-
heitum, þegar hann sendi Þor-
stein í Hvammi með sáttaboðin
til Þórðar eða narraði Órækju
yfir Hvítárbrú, þá er leyfilegt að
ætla honum að narra Þórð af
landi brott en sitja sjálfur eftir.
Ef það bragð tækist átti hann
og hans fylgismenn að líkindum
allskostar við fylgismenn Þórð-
ar, svo sem verið hafði áður en
Þórður kom út hingað 1242.
Hrafn Oddsson var enn ungur
að árum, rúmt átján ára, og
Sturla Þórðarson myndi ekki
reynast Kolbeini örðugri nú en
fyrr sem foringi Sturlunga. All-
ur móður og uppreisnarhugur
væri einnig úr Eyfirðingum um
leið og Þórður væri farinn af
landi brott.
5.
Stráðu á lífsins tregatorg
tilfinningablómum.
Það er bart í þungri sorg
þar á auðnum tómum.
Þeir voru vinir og sveitungar
Hjálmar frá Hofi og Kolbeinn í
Kollafirði. Stundum kastaðist þó
í kekki með þeim. Honum sendi
Hjálmar fyrstu bók sína með
þessari áritun:
Engum gef ég gull f sjóð,
gjörir það erfðasyndin.
Þú skalt eiga þessi Ijóð
þau eru sálarmyndin.
Kolbeinn orti strax.
Inn í flestöll islen.sk kot,
— andans veldur styrkur —
geta nú þín Geislabrot
gjört að ljósi myrkur.
Á sömu bók ritaði Hjálmar
þessa vísu og sendi vitringnum
dr. Helga Pjeturss:
Leiðir handan lýsa nú
Ijósin stranda þinna.
Stærstum anda eykur þú
auðinn landa minna.
Einhverju sinn frétti Hjálmar
af ferðum Kolbeins, sem þá var
hreppstjóri í Kjalarneshreppi.
Hann hafði komið á næsta bæ
við Hof en ekki litið við hjá
skáldbróður sínum. Þá urðu til
þessar vísur:
Þeir sem ég vildi hafa hitt
heiraa, — hvað sem veldur —
koma síst í kotið mitt,
Kolbeinn ekki heldur.
Leist þér ekki að líta mig,
— lengi er vonin ýkin —
Hefur hún getaö heillað þig
hreppapólitíkin?
En þeir voru víst ekki alltaf
samflokksmenn, kunningjarnir.
Kolbeinn orti:
Illær við pálmi í hendi þér,
hreinir málmar skína.
Kæri Hjálmar, komdu hér,
kveddu sálma þína.
Seinna fluttist Kolbeinn til
Reykjavíkur og gerðist starfs-
maður Áfengisverslunar ríkis-
ins. Heldur þótti Hjálmari
naumt skammtað í þeirri búð,
vildi fá tvær flöskur, en var bú-
inn að fá skammt sinn. Nú skyldi
reynt á mátt vísunnar:
Óðs í málum enn er fær
aldinn skálabjóður.
Tappafálur fæ ég tvær
fyrir sálargróður.
Kolbeinn mun hafa neytt
stöðu sinnar að þessu sinni og
gert vini sínum nokkra úrlausn.
Þeir voru góðir kunningjar
Hjálmar og Sigurður ívarsson,
Það er reyndar vandséð,
hvernig Þórður hefur ætlað sér
að tryggja að Kolbeinn svíki
hann ekki. Þórður ætlar að sigla
úr Borgafirði, en Kolbeinn ef-
laust frá Gásum í Eyjafirði.
Þótt Kolbeinn biði í Borgarfirði
þar til hann hefði öruggar
fregnir af því að Kolbeinn væri
sigldur frá Gásum, þá var það
ekki nóg til að víst væri að Kol-
beinn hætti ekki við siglingu til
Noregs. Hann átti fyrir höndum
langa siglingu með landi fram,
áður en hann legði í haf frá
Austfjörðum. Hann gat tekið
land og snúið heim löngu eftir
að Þórður var látinn í haf, þótt
hann sigldi af stað á undan
Þórði.
Þá er það næst að athuga, en
því hafa menn velt mikið fyrir
sér, af hverju Gissur neitar að
taka við ríki Ásbirninga þegar
Kolbeinn býður honum það, seg-
ist þess „eigi búinn“.
Gissur gerir sér auðvitað ljósa
þá klemmu, sem Skagfirðingar
eru komir í með Eyfirðinga
austan við sig og Vestfirðinga,
Breiðfirðinga og Dalamenn að
vestan og Þórð fyrirliða þessara
allra og ekki vantaði hefndar-
huginn. Gissur er að vísu hirð-
maður Hákonar, en það myndi
ekki hamla Þórði að ráðast á
Skagfirðinga, af því að Gissur
setzt í ríki Ásbirninga án nokk-
urs umboðs frá konungi.
Það var svo áliðið sumars að
það gat ekki náðst til konungs
að skipa neitt málum þessara
hirðmanna sinna fyrr en að ári
liðnu og Gissur telur víst, að
Þórður muni ekki bíða skipana
frá Hákoni, heldur nota tæki-
færið sem honum gafst við
dauða Kolbeins til að fara sínu
fram og leggja undir sig Norð-
urland, áður en konungur kæm-
ist í málið.
Gissur gat alls ekki verið viss
um nema hann hlyti ónáð síns
herra, ef hann setti fótinn fyrir
Þórð við að ná undir sig öllu
Norðurlandi. Hákoni gat fundizt
það æskileg lausn í bili að
minnsta kosti, að hirðmenn
hans skiptu með sér landinu
fremur en berðust um það, ef til
vill með þeim afleiðingum, að
þriðji maður, sem ekki væri
handgenginn konungi, hæfist til
valda uppúr þeim val, sem þeir
Gissur og Þórður létu eftir sig.
Málum var nefnilega þannig
komið, að Hákon konungur átti
enga aðra' menn, en Gissur og
Þórð, sér handgengna á íslandi.
sem orti í Spegilinn og hafði
bókstafinn setu sem höfundar-
nafn. Einhverju sinni hittust
þeir á veitingahúsi. Dró Hjálmar
þá upp landaflösku og hellti í
bolla hjá Sigurði. Hann orti þá
strax þessa vísu, sem þegar varð
landfleyg:
Hjálmar greiðir hispurslaust
úr hverjum vanda.
Bruggað hefur ljóð og landa,
lagtækur til munns og handa.
Hjálmar orti:
Léttist Sigga Ijósa brún,
þá skenkt er skálin.
Þó löngum syrti lífs í álinn,
leikur á nótur Bragasálin.
J.G.J.
7