Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1985, Qupperneq 10

Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1985, Qupperneq 10
á milli, greina rétt frá röngu, ef svo mætti lli, gre J- Eg i Rene Magritte: Falskur spegill, 1929. segja. Eg get verið sammála Arnóri um það, að árangur þekkingarleitar er ekki einhlítur mælikvarði, en ég sé ekki að rit- stjórinn hafi haldið slíku fram, þótt Arnór virðist þeirrar skoðunar. Ummæli ritstjór- ans voru á þessa leið: „Mér virðist annars að það sé nokkurt einkenni á hjáfræðum, að þau skila aldrei neinum árangri þrátt fyrir mikið starf — þar hjakkar allt í sama farinu." Mér sýnist þessi athugasemd rit- stjórans hitta nokkuð vel í mark, en hón er ekki skilgreining á hjáfræðum og þaðan af síður skilgreining á fræðum eða vísindum. Ég býst ekki við, að mér takist fremur en öðrum að skilgreina gervivísindi þannig að allir geti sætt sig við. En ég get gjarna sett fram skilgreiningu, sem ég tel nægi- legan vegvísi fyrir sjálfan mig, og hún er á þessa leið: Gervivísindi eru fræðimennska, sem ber vísindalegt yfirbragð, en styðst í einhverju meginatriði við staðleysur eða hugaróra. Samkvæmt þessari skilgrein- ingu getur viðfangsefnið verið úrslitaat- riði engu síður en rannsóknaaðferðin eða hugmyndafræðin, sem byggt er á. Ef ég UM GERVI- VISINDI Eftir dr. Þorstein Sæmundsson stjarnfræðing Skoðanaskipti kennara við Háskóla Islands um dul- ræn fræði. Fyrsti hlutinn, greinar þeirra Sigurðar Steinþórs- sonar, Arnórs Hannibals- sonar og Erlendar Haralds- sonar, birtist í Lesbók 1. des. sl., en upphaflega birt- ust þessi skoðanaskipti í fréttabréfi Háskóla íslands. Ijúníhefti Fréttabréfs HÍ veitti rit- stjórinn nokkrum háskólakennurum ádrepu fyrir það að bera blak af „gervivísindum". Taldi ritstjórinn slíkt viðhorf vera í andstöðu við markmið háskóla og var ekki myrkur í máli. Sem dæmi um gervivísindi nefndi ritstjórinn ferðir konu með svartan kassa við Kröflu, kenningar Einars Pálssonar um rætur ís- lenskrar menningar, kenningar Nýals- sinna, spíritisma og dularsálfræði (dulsál- arfræði). Tveir háskólamenn hafa stungið niður penna til andmæla, þeir dr. Arnór Hanni- balsson (í desemberhefti fréttabréfsins) og dr. Erlendur Haraldsson (í janúarheftinu). Dr. Arnór fjallar um mörkin milli vísinda- og „ekki-vísinda“. Er á honum að skilja, að þessi mörk séu heldur óljós og erfitt að finna öruggan mælikvarða til að greina þarna á milli. Sé einn kvarðinn notaður, lendi félagsvísindin utangarðs, en eftir öðrum kvarða nái sagnfræðin ekki máli sem vísindi. Arnór segist álíta, „að það sé varla nógu skýrt að segja að vísindi sé þekkingarleit sem skilar árangri". Hann leggur áherslu á, að þekking, sem aflað sé á fyrirbærum sem gerast einu sinni í tíma, og ekki aftur, sé ekki nauðsynlega „óvísindi" og vitnar loks til þess, að staðfesting á tilgátum sé aldrei endanleg í neinum vísindum. Dr. Erlendur tekur upp vörn fyrir dul- arsálfræðina sérstaklega og greinir hana frá spíritisma, sem hafi aldrei verið vís- indi, heldur fyrst og fremst kenning. Hann getur um merka fræðimenn íslenska, sem fengist hafi við sálarrannsóknir (dular- sálfræði), og telur fráleitt, að rannsóknir slfkra manna á einu sviði geti verið hjá- fræði, ef rannsóknir þeirra með sömu að- ferðum á öðru sviði teljist til vísinda. „Samkvæmt þessum skilningi eru það við- fangsefni fremur en aðferðir sem greina sundur vísindi og gervivísindi, og mun mörgum koma sá skilningur á óvart," segir dr. Erlendur. Hann lýkur máli sínu með þessum orðum: „Þegar jafnvel valinkunnir heiðursmenn og ektavísindamenn vaða í feni fávísi og hleypidóma á einhverju sviði, sýnir það ekki að einmitt þar sé nauðsyn vísindalegra rannsókna og fræðslu?" Nú er ekki alveg Ijóst, til hverra þessi síðustu orð Erlends eru töluð, en mig grun- ar, að ritstjórinn eigi þar sinn skerf. Því fer fjarri að ég vilji styggja Erlend, sem ég tel heiðursmann í hvívetna, en ég verð að taka þá áhættu, sem því fylgir, að styðja við bakið á ritstjóra vorum í þessu máli. Vissulega er það rétt, sem dr. Arnór bendir á, að mörkin milli vísinda og gervi- vísinda eru ekki alltaf sem skörpust. En það breytir engu um þá skyldu hvers manns (a.m.k. hvers háskólamanns) að reyna eftir fremsta megni að greina þarna ætti að nefna dæmi úr sögu þeirrar fræði- greinar, sem ég þekki best, koma mér strax nokkur nöfn í hug: Jóhannes Kepler, sem fékkst við stjörnuspeki — sína eigin útgáfu að vísu, því að hann fyrirleit venju- lega stjörnuspáfræði (1), Piazzi Smyth, sem lagði grundvöll að svonefndri pý- ramídafræði (2) og Percival Lowell, sem kortlagði „skurðina" á Mars og boðaði þá kenningu, að þeir hlytu að vera gerðir af vitsmunaverum (3). Þetta eru dæmi um virta vísindamenn sem í góðri trú eyddu kröftum sínum í gervivísindi af ýmsu tagi. Auðvitað eru dæmin ekki alltaf svona einföld. Það er ekki alltaf hægt að úr- skurða afdráttarlaust, að eitthvað sé stað- leysa eða hugarórar. En þá verður að dæma eftir líkum, eftir þeim upplýsingum sem fyrir liggja. Með tímanum tekst venjulega að greiða úr slíkum málum, þeg- ar fleiri fræðimenn hafa fjallað um við- fangsefnið. Með þetta í huga skulum við líta á þau dæmi um gervivísindi, sem rit- stjóri Fréttabréfs gerði að umtalsefni í júnígrein sinni og ég rakti hér í upphafi. Ef við lítum yfir þann lista sjáum við fátt eitt, sem vísindamenn myndu telja ómaks- ins vert að rökræða á opinberum vett- vangi, ekki vegna fávísi eða hleypidóma, heldur vegna þess, að þeir þykjast sjá þess greinileg merki, að grundvöllur fræðanna sé ótraustur. Eina undantekningin, sem vert er að taka til umræðu, er dularsál- fræðin. í meira en hundrað ár hefur fjöldi fræðimanna unnið óþreytandi að því að rannsaka skipulega svonefnd yfirskilvitleg fyrirbæri í þeirri sannfæringu eða von, að þar leynist eitthvað, sem vert sé að rann- saka. Það er því á nokkurri reynslu að byggja, þegar taka skal afstöðu til þess nú, hvort dularsálfræðin eigi fremur að teljast til vísinda en gervivísinda. Það eitt, að menn skuli enn vera að ræða þessa sömu spurningu eftir þrotlaust rannsóknarstarf í heila öld, kann að vera nokkur ábending um svarið. Ég efast um, að nokkurt dæmi sé til um viðurkennda vísindagrein, sem hafi átt svo erfitt með að vinna sér álit. Hvað er það þá sem efasemdamennirnir setja fyrir sig? í stuttu máli mætti svara þessu á eftirfar- andi veg. 1. Dularsálfræðingum hefur ekki tekist, þrátt fyrir linnulausar tilraunir, að finna eitt einasta fyrirbæri sem unnt sé að sýna fram á við endurtekna tilraun, þannig að aðrir rannsóknarmenn geti gengið úr skugga um það. Þetta á jafnt við um hugs- anaflutning (telepathy), fjarskynjun (clairvoyance), spádóma (precognition), hugarafl (psychokinesis), miðilsfyrirbæri eða nokkurt annað yfirskilvitlegt rann- sóknarefni. Þetta vandamál er almennt viðurkennt af dularsálfræðingum (4), en mér vitanlega hefur enginn getað skýrt hvernig á þessu standi. Það er t.d. alls ekki nóg að segja, að hér sé verið að rannsaka fyrirbæri sem gerast einu sinni í tíma og ekki aftur. Slík fyrirbæri geta að sjálf- sögðu verið vísindalegt rannsóknarefni, og má þar sem dæmi nefna spurninguna um upphaf alheimsins. En niðurstöður dular- sálfræðinga eru iðulega tölfræðilegs eðlis. Þeir kanna t.d. hve oft tiltekinn maður getur giskað á spil, sem hann ekki sér, eða haft áhrif á það, hvernig teningar lenda, sem kastað er af handahófi, og þar fram eftir götunum. Ef einhver sýnir sérstaka hæfileika í þessa átt, hvers vegna skyldi þá ekki vera hægt að endurtaka tilraunina aftur og aftur með svipuðum árangri, eða a.m.k. einhverjum árangri? 2. Dularsálfræðingum hefur ekki tekist að verða ásáttir um neinar ákveðnar kenn- ingar til að skýra þau fyrirbæri sem þeir fást við, hver sé undirrót þeirra, með hvaða hætti þau nái að birtast eða hvernig þau samrýmist vitneskju sem aflað hefur verið í öðrum vísindagreinum. I náttúru- vísindum er ekki talið nægilegt að lýsa Þorsteinn Sæmundsson: „Dularsálfræðingum hefur ekki tekizt, þrátt fyrir linnulausar tilraunir, að finna eitt einasta fyrirbæri sem unnt er að sýna fram á við endurtekna tilraun, þannig að aðrir rannsóknarmenn geti gengið úr skugga um það.“

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.