Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1985, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1985, Blaðsíða 11
„. . . ég get gjarnan sett fram skilgreiningu, sem ég tel nægi- legan vegvísi fyrir sjálfan mig, og hún er á þessa leið: Gervivís- indi eru fræðimennska, sem ber vísindalegt yfirbragð, en styðst í einhverju meginatriði við staðleysur eða hugaróra.“ atburðum, heldur er markmiðið fyrst og fremst að leita orsaka og finna reglur eða lögmál. Þar er það talin ein helsta leiðin til árangurs að setja fram kenningar og prófa þær. Kenninga er vissulega þörf í dularsálfræði, því niðurstöður tilrauna (að svo miklu leyti sem um ákveðnar niður- stöður er að ræða) stangast mjög á við niðurstöður úr öðrum vísindagreinum. Til dæmis er svo að sjá, að við hugsanaflutn- ing skipti fjarlægð milli sendanda og við- takanda ekki máli. Þetta var eitt af þeim atriðum, sem Albert Einstein þótti grun- samleg, þegar hann var beðinn að segja álit sitt á dularsálfræði (5). 3. Þegar gagnrýnendur hafa rannsakað vinnubrögð þekktra dularsálfræðinga, hef- ur iðulega komið í ljós, að tilraunir þeirra hafa ekki verið nægilega vel úr garði gerð- ar, þeim hefur sést yfir hugsanlegar nátt- úrlegar skýringar, varúðarráðstafanir gegn blekkingum hafa verið ónógar, og blekkingar hafa oft á tíðum sannast. Þetta á m.a. við um ýmsar tilraunir sem dular- sálfræðingar höfðu áður talið pottþéttar og stillt í fremstu röð sem sönnunargögn- um (6). Raunvísindamenn verða að kyngja þeirri óþægilegu staðreynd, að ýmsir úr þeirra hópi, virtir gáfumenn, hafa látið blekkjast af óprúttnum svikahröppum, sem hafa fengið þá til að staðfesta að hin og þessi yfirskilvitleg fyrirbæri væru ósvikin. Reynslan hefur sýnt, að skynsam- legt sé að láta færan töframann fylgjast með tilraunum af þessu tagi til að sjá við hugsanlegum prettum. Margir þekktir töframenn hafa sýnt þessu verkefni áhuga á liðinni tíð. Má þar t.d. nefna þá John Nevil Maskelyne og Harry Houdini. Hou- dini var mjög afkastamikill við að fletta ofan af starfsemi miðla, þegar hún stóð með mestum blóma (7). Ymsir telja, að afhjúpanir Houdinis og strangara eftirlit með miðlum, sem fylgdi í kjölfarið, séu skýringin á því, að áhrifamiklir miðils- fundir með líkamningum og tilheyrandi eru ekki lengur á dagskrá hjá dularsál- fræðingum. Slík fyrirbæri mega nú heita horfin af sjónarsviðinu. Sá töframaður, sem kunnastur er nú á dögum fyrir baráttu gegn blekkingum í dularsálfræði, er Bandaríkjamaðurinn James Randi. Hann átti m.a. þátt í að af- hjúpa hinn víðfræga undramann Uri Gell- er, sem hafði vakið mikla athygli dular- sálfræðinga (8). Annað frægt dæmi um blekkingar eru tilraunir stærðfræðingsins og dularsál- fræðingsins S.G. Soal, sem lengi þóttu frá- bærar, eða þar til sálfræðingurinn Mark Hansel fann örugg merki um það, að Soal hefði haft rangt við (6, 4, 9, 5). Aðeins tíu ár eru síðan dr. Walter Levy, fram- kvæmdastjóri virtustu rannsóknastofnun- ar heims í dularsálfræði (rannsóknastofn- unar J.B. Rhines við Duke-háskólann í North Carolina), varð uppvís að svikum og sagði af sér. Hann hafði þá um skeið vakið mikla athygli dularsálfræðinga vegna til- rauna sem bentu til þess að frjóvguð hænuegg byggju yfir hugarafli (5). Þannig mætti lengi telja. Blekkingar eiga sér einnig stað í hefð- bundnum vísindum, um það eru ýmis dæmi. Engum dettur þó í hug, að hefð- bundnum vísindum stafi veruleg hætta af slíkri starfsemi. Um dularsálfræðina gegnir öðru máli, því að tilraunir hennar fást ekki staðfestar með endurtekningu, og því verður mjög að treysta á trúverðug- leika hverrar heimildar. 4. Þegar einhverja réglu er að finna í þeim yfirskilvitlegu fyrirbærum, sem dular- sálfræðingar rannsaka, er reglan oftast á þann veg, að hún verður vatn á myllu efa- semdamanna. Alkunna er, að tilraunir til að sýna fram á yfirskilvitlega hæfileika ganga þeim mun verr, sem varúðarráð- stafanir gegn svikum verða strangari eða skilyrði til blekkinga eru takmarkaðri. Áð- ur hefur verið minnst á þau stórkostlegu miðilsfyrirbæri, sem algeng voru á seinni hluta 19. aldar og nokkuð fram á 20. öld, en nú mega heita úr sögunni. Þessi umskipti þykja efasemdamönnum ofur eðlileg, en hinir trúuðu verða að leita skýringa, sem ekki eru auðfundnar. Annars er því haldið fram af mörgum, sem við dularsálfræði fást, að það hafi neikvæð áhrif á tilraunir þeirra, ef þátttakendur nálgast þær með gagnrýnu hugarfari eða slíkir menn eru viðstaddir. Ég tek dæmi af handahófi úr bók sem dr. Erlendur mælir með sem vönduðu yfirlitsriti í janúargrein sinni (10). Þar sem ég greip niður, er fjallað um rannsóknir á hugarafli og sagt frá því, hvernig borð hafi hreyfst á hinn dular- fyllsta hátt. Höfundur segir: „The general thesis af Batcheldor and Brookes-Smith (þ.e. þeirra sem að tilraun- inni stóðu) is that a lively, lighthearted atmosphere is conducive to these effects and that fear or „deadly doubt" destroys them.“ Um rannsóknaraðferðina segir höfund- ur, að hún sé „clever and theoretically clean", eins og það er orðað. Svik hafi að vísu ekki verið útilokuð, en það sé með vilja gert, því að rannsóknarmennirnir hafi þessa kenningu: „A trickproof method might awe the participants and therefore destroy the mood which these experimenters consider essential for authentic paranormal ef- fects.“ Hér bætir höfundur við: „Por us to int- erpret the data as paranormal, however, demands that we have faith in the honesty of all participants." I yfirlitsriti um framfarir í einhverri annarri vísindagrein myndi frásögn á borð við þessa vekja óskipta athygli, en hún undirstrikar hið mikla vandamál dular- sálfræðinga. í sömu grein er fjallað um reimleika (poltergeists) sem eru eitt af viðfangsefn- um dularsálfræðinga. Þeir, sem rannsakað hafa slík fyrirbæri, hafa ótrúlega oft kom- ist að þeirri niðurstöðu, að þau væru á einhvern hátt tengd unglingi innan við Sönnua eða engin sönnun? Ljósmynd af fyrírbæri í kringum miðil í Nice íFrakkiandi 1933. Stundum er talið afog frá að brögð bafí rerið í tafli, en allir sem eitthvað bafa komið nærri Ijósmyndum, vita að auðrelt er að falsa svona mynd. tvítugt. Er þessa getið í greininni. I sum- um tilvikum (þ. á m. hér á landi) hefur beinlínis sannast, að um hrekkjabrögð hafi verið að ræða, en miklu oftar hafa rannsóknarmenn komist að þeirri niður- stöðu, að svo geti ekki verið. En þá þarf að skýra, hvers vegna unglingarnir tengist atburðunum. Athuganir dularsálfræðinga hafa leitt í ljós, að viðkomandi unglingar eigi oft á tíðum við geðræn vandamál að stríða. Mun sú niðurstaða síst til þess fall- in að draga úr tortryggni efasemdamanna. Flestir munu viðurkenna, að stórlega hafi dregið úr reimléikum hér á landi eftir að raflýsing varð algeng. Þetta mun tæp- lega koma þeim á óvart, sem vantrúaðir eru á slík fyrirbæri, en hinir trúuðu verða að leita sérstakra skýringa. Að endingu vildi ég minnast á atriði, sem margir telja skipta máli, þegar hið yfirskilvitlega er til umræðu. Menn segja sem svo: Vel má vera, að erfitt sé að finna nokkurt einstakt tilfelli, sem er algjörlega sannfærandi, en tilfellin eru svo mörg, að það hlýtur að vera einhver sannleikskjarni á bak við allt saman. Slík röksemdafærsla heyrist oft þegar fljúgandi furðuhlutir eru á dagskrá, og í rauninni svipar fljúgandi furðuhlutum um margt til fyrirbæra dul- arsálfræðinnar: Fjölda margir sjá fyrir- bærin, sumt er hægt að skýra á eðlilegan hátt sem þekkt náttúrufyrirbæri, missýn- ingar eða blekkingar en alltaf verður eitthvað eftir sem óskýrt er. Þessar „eftir- stöðvar" eru vissulega forvitnilegar, en fá- ir trúa því lengur, að þar eigi eftir að finnast lykillinn að miklum vísindalegum uppgötvunum. Eftir meira en 30 ára rann- sóknir á fljúgandi furðuhlutum „hjakkar allt í sama farinu“, svo að notað sé orðalag ritstjóra vors. Hvort sem um er að ræða fljúgandi furðuhluti eða fyrirbæri dular- sálfræðinnar, er aðalspurningin þessi: Er þarna eitthvað, sem vert er að rannsaka? Bandaríski eðlisfræðingurinn John Archi- bald Wheeler svaraði þessu svo í ræðu sem hann hélt á ársfundi AAAS (American Association for the Advancement of Sci- ence) árið 1979, þar sem hann hafnaði þvi algjörlega, að dularsálfræði væri vísindi: „Surely, where there is smoke there is fire? No, where there is so much smoke, there is smoke“ (11). Þorsteinn Sæmundsson 1. Rudolf Thiel: „Universets erobring". Skrif- ola, Khöfn, 1958. 2. Martin Gardner „Fads and Fallacies in the Name of Science". Dover Publications, New York, 1957. 3. Isaac Asimov: „Biographical Encyclopedia of Science and Technology". Doubleday, Gard- en City, 1964. 4. John Palmer: „ Extrasensory Perception: Research Findings". Advances in Parapsycho- logical Research, 2. Plenum Press, New York & London, 1978. 5. Martin Gardner: „Science, Good, Bad and Bogus". Prometheus Books, Buffalo, 1981. 6. C.E.M. Hansel: „ESP: A Scientific Evalua- tion". Schribner’s, New York, 1966. 7. Harold Kellock: „Houdini". Heinemann, London, 1928. 8. James Randi: „The Magic of Uri Geller". Ballantine, New York, 1975. 9. C.E.M. Hansel: „ESP and Parapsychology: A Critical Re-Evaluation“. Prometheus Books, Buffalo, 1980. 10. Gertrude Schmeidler: „Research Findings in Psychokinesis". Advances in Parapsycholog- ical Research, 1. Plenum Press, New York & London, 1977. 11. The Skeptical Inquirer. Journal of the Committee for the Scientific Investigation of Claims of the Paranormal. 3. árg. nr. 3, 1979. Sönnun eða engin sönnun ? Menn takast í hendur og borðið fer á kreik eins og myndin sýnir. En af bvaða völdum? Vísur Sigurður Guðmundsson bóndi á Heiði í Göngu- skörðum var fæddur 1795, dáinn 1869. Hann var um sína daga eitt kunnasta alþýðuskáld landsins. Hann orti ljóðabréf, tækifærisstökur og sálma. En frægastur varð hann fyrir Varabálk sinn, sem lengi var meðal vinsælustu ljóðabóka landsins. Þriðja útgáfa kom út 1967. Sigurður varð ættfaðir margra gáfumanna og kvenna. Eru í þeim hópi fræðimenn, listamenn í flestum greinum og þj óðmálaskörungar. í þessum pistli eru vísur tekn- ar úr Varabálki. Varast hála heimsins prjál, hans ei táli gleymdu. Hugsaðu um sálar heilagt mál, hug forsjálan geymdu. Hugrenningum haf á taum. Holdsginningar deyddu, tilfinningum gef að gaum, geðshræringum eyddu. Hrjáðu gráðið hégómans, háð ei tjáðu smáðum, sjáðu ráðin sannleikans, sáðu dáð í náðum. Reglu bundin ræktu störf, rétt þess mundu gæta: hvað, sem fundin heimtar þörf, helst ástunda að bæta. Góða siði ven þig við, vertu iðinn tíðum. Ávalt bið um andans lið, untu friði blíðum. Gætinn sért og gjör ekkert, sem getur skert þinn heiður. Hafna þvert því hann fær skert, hjálpar vertu greiður. Ef þér brjóta aðrir mót, illskuhót ei sýndu, sem eru Ijót, og svörin fljót síst með blóti klíndu. Synjaðu snauðum síst um brauð, sért ótrauður gjafa. Það eru gauð, sem neita í nauð, nokkurn auð þó hafa. Atlot sjúkura auðsýn mjúk, ástfús lúk þá skyldu, góðsemd brúka, grát af strjúk, greið aðhjúkrun mildu. Haldinorður vert, minn vin, viti skorða máli, alls kyn forðast yfirskin, öndvert horfðu táli. Huga snú að helgri trú, hvað sem nú að bendist, að henni bú, sem best kant þú, blcssan sú þér endist. Tíma naumum gef að gaum, gakk frá straumi spilltum. Sá er aumur, sem við glaum sefur í draumi villtum. Illt ei kann að orka á þann, er í sannleiksljósi sitt skeið rann, því svik og bann sigrar hann með hrósi. Mjög er bágt við margt að fást, mót sem áttu að snúa, en verra er fátt en ófrjáls ást, eflaust máttu trúa. Við hviklyndi vara þig, varp það skyndilega skuggum yndis oft á sig, olli synd og trega. Mörg eru fljóðin fróm og góð, frama þjóðar prýða, sumum hnjóður sarat af stóð, sæmd og hróður níða. Vel það skaltu varast allt: viðmót kalt og brigðir. Yndið snjallt svo verði ei valt, vandlega haltu tryggðir. J.GJ. LESBOK MORGUNBLAÐSINS 12. JANÚAR 1985 11

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.