Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.1985, Blaðsíða 14

með því, áð riotaðir eru vefir, úr fóstrum,
sem hafa ekki lært neitt.
GREINILEG áhrif
Á Hegðun
Eigi að síður er hægt að hafa greinileg
áhrif á hegðun með vefjagræðslu í heila. I
tilraun, sem bandarískir taugasérfræð-
ingar og lífeðlisfræðingar gerðu fyrir
nokkru, var skorið í aðra hlið heilans í
fullorðnum rottum, þannig að tengsl
taugafruma, sem framleiða dómamín,
milli sortuvefs (substantia nigra) og rófu-
kjarna (nucleus caudatus) voru rofin að
hluta. Síðarnefnda svæðið hefur að geyma
ríkuleg tengsl taugafruma með boðefninu
dópamín. Þeim rottum, sem misstu helm-
inginn af dópamínframleiðslu sinni við
heilaskurðinn, var gefið lyf, sem örvar
móttakra dópamíns. Viðbrögð rottanna
voru þau, að þær snerust í hringi.
Síðan græddu vísindamennirnir tauga-
frumur, sem framleiða dópamín í sortu-
vefnum, úr rottufóstrum í heila þessara
rotta nálægt skurðinum, og þá dró úr
hringsóli þeirra. En það sýndi, að hinn
ígræddi vefur framleiddi dópamín á eðli-
legan hátt.
Aðrar tilraunir alþjóðlegs hóps vísinda-
manna leiddu í ljós, að taugafrumur úr
fóstri, sem framleiddu boðefnið acetyl-
kólín, bættu rottunum að nokkru leyti
skaðann eftir ígræðslu, þegar skorið hafði
verið í þann hluta heila þeirra, þar sem
þetta boðefni verður aðallega til.
Hegða Sér Eins
Og Taugafrumur
Við réttar aðstælður geta frumur, sem
ekki eru taugafrumur, meira að segja farið
að hegða sér eins og taugafrumur, þegar
þær eru græddar í heila. Þá vaxa þeim
taugasímar og griplur og þær framleiða
boðefni. Það var á grundvelli þessarar
staðreyndar, sem framkvæmd var merki-
legasta vefjagræðsla í heila hingað til og
hin fyrsta á manni. Hún var gerð í Karól-
ínska sjúkrahúsinu í Stokkhólmi, og þar
var að verki taugaskurðlæknirinn Olof
Backlund ásamt tveim starfsbræðrum.
Sjúklingurinn hafði Parkinsonsveiki, en
vöðvatitringur og önnur einkenni hennar
stafa af dauða fruma, sem framleiða boð-
efnið dópamin í rófukjarna. (Tilraunir á
dópamínstöðvum í rottuheilum voru gerð-
ar í sambandi við rannsóknir á Parkin-
sonsveiki.) Backlund og samstarfsmenn
hans vissu af tilraunum á dýrum, að vissar
frumur í nýrnahettum eru að efnafræði-
legri samsetningu líkar taugafrumum í
rófukjarna heilans, en þar em umhverfi
þeirra er öðruvísi, breytast þessar frumur
aldrei í taugafrumur.
„Þetta eru innkirtlafrumur," segir Azm-
itia. „Þær framleiða og gefa frá sér epin-
ephrin (einnig nefnt adrenalín eða húfu-
kjarnavökvi) og svolítið magn af dópamíni
einnig." Þó þær líti ekki út eins og tauga-
frumur yfirleitt, vaxa nýrnahettufrumun-
um taugasímar og griplur, þegar þær eru
græddar í heilann og fá náttúrulegt tauga-
vaxtarefni.
Vefur úr nýrnahettu Parkinsons-sjúkl-
ingsíns var græddur beint í rófukjarna
mannsins. Árangurinn varð nokkur bati.
Fyrir tilraunina gat maðurinn ekki hreyft
sig án lyfja, en á eftir var hægt að minnka
lyfin við hann um 15—20%. Það var næg
hvatning fyrir vísindamennina til að halda
áfram tilraunum sínum.
Þó að vefjagræðsla í heila eigi langt í
land sem lækningaraðferð, telur Azmitia,
að svo kunni að fara, að henni verði hægt
að beita í öðrum tilvikum, svo sem eftir
slag og við Alzheimersveiki (ellihrörnun á
háu stigi), en einkenni beggja sjúkdóm-
anna er óhóflegur dauði taugafruma.
Hejlinn Snýst TIL VARNAR
Eitt af þeim vandamálum, sem verða á
vegi þeirra, sem flytja vefi milli heila, er
fólgið í þeirri hneigð heilans að græða sár-
ið, sem honum er valdið til tilraunina, og
snúast til varnar gegn aðkomufrumum.
„Hvenær sem heilinn skaddast," segir
Azmitia, „taka stoðfrumur (sem ekki eru
taugafrumur) að skipta sér og halda í átt-
ina að sárinu." Hjá fullorðnum dýrum
verður útkoman sú, að stoðfrumurnar
þekja algerlega hin ígrædda vef og koma
þannig í veg fyrir hinn nauðsynlega sam-
runa.
En taugafrumurnar sjálfar eru einnig
duglegar við að flytja sig til. Azmitia
bendir á, að þó að stoðfrumurnar hindri
taugafrumur úr fóstri í að komast út úr
hinum ígrædda vefi, þá er vissa fyrir því,
að þær hreyfa sig innan vefsins sjálfs og
reyna að stofna til tengsla við aðrar tauga-
frumur.
Taugafrumur eru mest á ferðinni, með-
an heilinn er að mótast í móðurkviði. Heil-
inn byrjar sem þunnt frumulag á yfirborði
fóstursins. Þetta lag vefst síðan saman og
myndar þannig langa pípu, sem er grunn-
urinn að taugakerfinu. Þegar „pípan" hef-
ur myndazt, taka taugafrumur við miðju
hennar að fjölga sér mjög hratt, svo að
fjölgunin nemur hundruðum þúsunda á
mínútu.
Brátt myndast þrjár bungur á öðrum
enda taugapípunnar. Þar er upphaf heil-
ans, en hinn hluti pípunnar verður að
mænunni. Þótt í heila fóstursins séu þús-
undir milljóna taugafruma, er hann vart
starfshæfur, því að á þessu stigi þróunar-
innar hafa frumurnar ekki enn myndað
nein taugatengsl. Þar af leiðandi geta þær
ekki sent néin boð.
Um þetta leyfi hætta sumar frumurnar
að skipta sér. Það táknar upphaf ferðalags
þeirra, greinilega með sérstakan ákvörð-
unarstað fyrir stafni. Ef vitað er um fæð-
ingartíma frumu (þ.e. hvenær hún hættir
að geta skipt sér), „er hægt að segja fyrir
um það, hvar fruman muni endanlega setj-
ast að. Ennfremur virðist sem í sumum
tilfellum sé það mynstur tengsla, sem
taugafruman muni að lokum mynda, einn-
ig ákveðið á þessum tírna," segir hinn
þekkti taugalífeðlisfræðingur Maxwell
Cowan við Salk-stofnunina.
Stóra Spurningin
Taugafrumur ferðast um hinn þétta
massa heilans á mjög svipaðan hátt og
amaba eða teygjudýr hreyfir sig í vatns-
polli, með því að þenja út hluta af sér og
festa hann við eitthvað og draga síðan
hinn hlutann á eftir. Með þessum hætti
ferðast þær um einn tíunda úr millimetra
á dag. Sumar taugafrumur nota sérstakar
stoðfrumur sér til halds og stuðnings og
„klifra" gegnum heilann eins og snákur
klifrar upp tré.
Þegar taugafrumur hafa náð ákvörðun-
arstað, safnast svipaðar frumur saman til
að mynda lög. Og þá er það fyrst, sem þær
senda út þræði til að leita að réttum
taugafrumufélögum til að stofa tengsl við.
En hvernig „veit“ taugafruma, við
hverjar af þúsundum milljóna taugafruma
í heilanum henni er ætlað að tengjast?
Hvernig „veit“ hún, á hvaða svæði í heilan-
um henni er ætlað að setjast að endan-
lega? Eru samböndin, sem hún myndar,
ákveðin með erfðum eða eru þau tilviljun-
arkennd?
Þessar spurningar eru meðal hinna
stóru, sem vísindarannsóknir á heilanum
hafa enn ekki fundið viðhlítandi svör við.
Erich Hart, eðlisfræðingur, segir í bók
sinni, „Windows on the Mind“, að heil-
darsvarið geti verið að finna í erfðavísum
okkar. „Segjum sem svo, að það séu ná-
kvæmlega tíu þúsund milljónir tauga-
fruma í heilanum, og að hver þeirra myndi
þúsund tengsl við aðrar taugafrumur. Þá
yrðu það þannig þúsund sinnum tíu þús-
und milljónir taugatengsla, sem væru sér-
staklega ráðin ... Það er óhugsandi, að
ákvarðanir þess efnis séu fólgnar í erfða-
vísunum." Tilviljanir hljóti að valda miklu
um tengsl taugafruma við myndun heil-
ans.
Maxwell Cowan er ekki á sama máli.
„Það bendir mjög margt til þess að tengsl-
in, sem myndast milli taugafrumnanna,
séu sérhæfð, ekki aðeins hvað varöar sér-
stök svæði í heilanum, heldur einnig sér-
stakar taugafrumur ... innan þessara
svæöa."
En hvað sem reynist rétt vera í þessum
efnum, ætti ekki að vera vafi á því, eins og
Hart bendir á, að „reynsla og lærdómur sé
hinn fíni vefnaður, sem sé lagður á það
sköpunarverk, sem er heili fósturs".
(Úr „Science Digest“.)
Tvö norsk IjÓð um tré/Baldur Pálmason þýddi
TARJEI VESAAS
Björkin unga
Björkin unga, björkin smáa
hafði fengið leyfi til að laufgast
í miðjum maí.
Þessvegna kom hún varla
viðjörðina
— enda var hún svo grönn.
Og maíþeyrinn kom
eins og henni var heitið.
Hann örvaði hana,
blés sætleik í börkinn,
hleypti í brumið vaxtarverkjum.
Fugl kom fljúgandi,
settist á nakinn kvist
— og það fyllti mælinn.
Hún var utan við sig
allan þann dag.
En þegar kvöldaði
stóð hún sveipuð þunnum hjúpi grænum
í nekt sinni og grannleika.
Umsköpuð og fögur.
Ör og lífleg.
Hún losaði sig varlega.
Varð laus frá rótum, fannst henni.
Sigldi sem Ijósgræn slæða yfir ásinn.
Burt frá þessum stað fyrir fullt og allt,
— fannst björkinni.
GUNNVOR HOFMO
Tré
Þau hafa slegið yfir sig
grænu skjali
sem bylgjast á júnídegi
svo að þau virðasta sigla gegnum sólarbrim
upp að háum hvítum skýjahömrum.
Sjá, skipbrot vofir yfir
með hvellum flaututónum
fuglanna sem villast
inn milli seglanna
og hrafnarnir bíða óþola
eftir ópinu mikla
frá öllu sökkvandi.
Hin grænu skip rekur viðstöðulaust
inn til skerja
sem standa úr sjó,
gráhvítra skerja sem sólin kastar
brimi sínu á
og færir í kaf.
Hér gæti ég staðið
og hrópað móti briminu
móti hábjörgunum hvítu
að fuglarnir skuli setjast
milli sorgar minnar
og handanna
sem fara leitandi gegnum grænkuna
án þess að finna bólstað
eilífðinni í mér
ljósaskiptunum í mér
á undan dauðans nótt
Tarjei Vesaas (1897—1970) ritaði á nýnorsku. I fyrstu samdi hann sögur um bændafólk
en slðar djúpsæjar mannlýsingar. Hann orti einnig Ijóö. Arið 1964 hlaut hann bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs fyrir skáldsöguna „Klakahöllina", sem kom út I Islenzkri þýðingu
Hannesar Pétursonar skálds nokkru slöar.
Gunvor Hofmo er eitt virtasta Ijóðskáld Norðmanna slðustu áratugina. Arin 1946—55
komu út fimm fyrstu bækur hennar, en slðan bærði hún ekki á sér I 16 ár. Tók þá aftur upp
þráðinn og hefur spunnið hann nokkru hægar siðan.
14