Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1985, Qupperneq 7

^ Það sem einkenndi þróun spíritism-
ans á öðrum áratugi þessarar aldar var,
að hann var ekki lengur einkaeign fá-
menns, innvígðs hóps, svo sem yfirleitt
er, þegar um æðri þekkingu dulræns eðl-
is er að ræða,.. . spíritismi og ýmiskonar
dultrúarhugmyndir urðu snar þáttur í
„borgaralegri hugmyndafræði“ Reykvík-
inga. Það var „fínt“ að vera í Sálarrann-
sóknafélaginu og Guðspekifélaginu ••
AÐ FÁ ANDANA TIL AÐ SANNA SlG
Það er athyglisvert við skrif íslenskra spíritista, að
þeir leggja ekki eins mikla áherslu á þátt dáleiðslu,
sefjunar og dulvitundar og Myers gerði í bók sinni.
Sambandið við anda látinna verður hjá þeim oftast það,
sem fyrst og síðast er uppi á teningnum varðandi dul-
arfull fyrirbrigði. Sálarrannsóknir þeirra eða fundir
virðast beinast að því að fá andana til þess „að sanna
sig“. Enda mun það frá byrjun hafa verið algengasti
hvati að miðilsfundum að ná sambandi við framliðna til
þess að létta sorg og söknuð þeirra, er misst höfðu
náinn vin eða vandamann, svo þeir mættu sannfærast
um, að hinn látni lifði. Hugtakið „sönnun" í þessu sam-
hengi er áhugavert, séð frá þekkingarfræðilegum og
félagssálfræðilegum forsendum, og hefur höfundur gert
tilraun á öðrum stað til þess að fjalla um þetta hugtak,
eins og það birtist oftast í ræðum og ritum íslenskra
spíritista.10
Spíritisminn Sem Alþýðutrú
Hér að framan hefur einkum verið fjallað um
menntamenn og aðra framámenn í Reykjavík og það
menningarlega, trúarlega og félagslega umhverfi, sem
spíritisminn og guðspekin tengdust í byrjun aldarinnar.
En spíritisminn varð fjöldahreyfing í tengsium við ým-
iss konar alþýðlega dultrú, og verður því í sagnfræði-
Ágúst H. Bjarnason prófessor á yngri árum. Hann rannsak-
aði sögur af Drauma-Jóa oggafút bók árið 1915.
Dr. Rönnevig finnst óánægja Stefáns skiljanleg.
Hann gerir ráð fyrir að sjúklingurinn hafi misst þol-
inmæðina í hinni löngu legu: „Þegar sjúklingar voru í
legukúr, var mjög mikilvægt, að fyrirmælum læknisins
væri nákvæmlega fylgt. Meira að segja óyfirvegaðar
hreyfingar gátu verið óheppilegar. Sjúklingurinn varð
að læra sjálfsögun."
En hið óróa geð Stefáns hefur ekki getað sætt sig við
það. „Ástandið hlýtur að hafa verið mjög slæmt, úr því
að slíkt er fært í dagbókina," segir Rönnevig. „Því ekki
var óvanalegt að sjúklingar gerðu sig seka um ýmsar
smásyndir, brytu t.d. beinar reglur." — Stefán getur, er
tímar liðu, að hafa orðið svo óþolinmóður að hann hafi
misst stjórn á sér og tekið að rísa gegn þvinguninni í
hvaða mynd. sem var. Og við minnumst orða hans í
þróttleysi, að hann geti ekki borið hlekki.
Guðmundur Hagalín man að Stefán sagði honum, að
hann og hjúkrunarkonan hefðu setið saman í garðinum
á nóttunni, þegar hann átti að sofa. Þau sátu og horfðu
á trén og út yfir sjóinn. Það var eitthvaö rómantískt við
þessa minningu. En bæði Hagalín og Jón Skagfjörð
hafa eftir Stefáni að hjúkrunarkonan hafi fengið
áminningu. hans vegna og orðið aö skipta um stað. Ein-
hver hafði slúðraö frá. — Svo einnig í þessu tilfelli
Prófessor Crookes rarpar Ijósi á líkömnuðu veruna, en
miðillinn liggur meðvitundarlaus á gólfinu. Þetta er eins og
sjá má teikning af atburðinum.
legri og félagsfræðilegri greiningu einnig að kanna aðr-
ar forsendur hans. Eftir höfðinu dansa limirnir, og á
það einnig við hér. Sýnt hefur verið fram á, að hin
ástsælustu skáld og listamenn, merkir fræðimenn og
prédikarar, aðhylltust spíritismann, einnig ritstjórar
stærstu blaðanna og eigendur tveggja stærstu prent-
smiðja landsins. Auk þess hrifust forystumenn í
atvinnulífi þjóðarinnar af stefnunni. Þetta fór ekki
fram hjá fólki i millistétt eða alþýðu manna. Heimildir
eru um það, að spíritisminn var orðinn daglegt um-
ræðuefni meðal fólks norður í landi þegar árið 1906.11
Annað atriði, sem einnig ber að hafa í huga, er skyld-
leiki spíritismans við þjóðtrúna, eins og hún birtist í
þjóðsögunum, sem byrjað var að safna og skrá um
miðbik síðustu aldar. Nægir hér að nefna atriði eins og
draugatrú, draumvitranir, fjarskyggni og hugsana-
flutning, til þess að þessi skyldleiki liggi í augum uppi.
Á þetta bentu forsvarsmenn spíritismans og töldu sér
oft til tekna.12 Dultrúin var hvatinn að miklum hluta
þjóðsagnanna, t.d. álfa- og huldufólkssagna. Sigurður
Nordal, sem sjálfur vann að söfnun og útgáfu þjóð-
sagna, telur að „ekki verði efast um, að þessar sögur eigi
frá upphafi rætur sínar að rekja til þeirrar trúar, að
einhverjar ósýnilegar verur séu í nábýli við mennska
menn og ýmisleg skipti við þær geti átt sér stað.“13
Með Alþýðlegum Blæ
Margar lýsingar spíritista á andaheiminum og tilver-
unni eftir dauðann hafa á sér alþýðlegan blæ,14 enda
hafa flestir miðlar þeirra verið úr alþýðustétt og lítt
skólagengnir. Það er áberandi, að flestir þeir miðlar,
sem lýst hafa þróun dulrænnar reynslu sinnar, leggja
trúnað á ýmis algengustu dulræn fyrirbrigði þjóðsagn-
anna eins og álfa og huldufólk.
Söfnun og útgáfa þjóðsagna jókst mjög um og eftir
aldamót, og eftirspurn eftir þeim virðist á einhvern
hátt mega rekja til útbreiðslu spíritismans. Þetta sam-
band er alls ekki einhlítt, og erfitt er um að segja, að
hve miklu leyti dultrú þjóðsagnanna var enn lifandi
með almenningi um aldamótin. í þessu sambandi er
varasamt að gera of mikið úr áhrifum raunsæisstefnu
ogefnishyggju.
Nokkrir þeirra, er söfnuðu eða gáfu út þjóðsögur eftir
aldamót, voru sjálfir trúaðir á raunveruleik þeirra dul-
arfullu fyrirbrigða, sem sagt er frá í sögunum. Áhugi á
þessum fyrirbrigðum hefur verið upphaf margra sagn-
anna og þeirrar viðleitni að koma þeim á framfæri.
Benda má á, að nokkrir safnarar voru félagar Guðspeki-
félagsins (Oddur Björnsson, sr. Jónas Jónasson og Þór-
bergur Þórðarson). Brynjólfur Jónsson frá Minnanúpi
taldi fyrirbrigðin vera sönn og gerði sér far um að fá
áreiðanlega sögumenn. Liklega hefur því verið svipað
farið um einn allra afkastamesta safnarann, Sigfús Sig-
fússon.15 Fyrirbrigðasögur þær, sem birtust í tímariti
SRFÍ, Morgni, og aðrar frásögur af skyggni og miðla-
fyrirbrigðum eru oft nauðalíkar dulrænum þjóðsögum.
Einkum á þetta við um þær sögur, sem birtust í síðari
söfnum, er sögum frá fyrri öldum tók að fækka og
notast varð við sögur af atburðum, sem gerðust í lok 19.
aldar eða jafnvel á 20. öld. Sama er að segja um margar
þær sögur af dularfullum atburðum, sem Myers tekur
með í bók sinni um persónuleika mannsins.
Eitt skýrasta dæmið um það, að áhugi á dulrænum
þjóðsögum og „sálarrannsóknum" hafi farið saman, er
tímarit það, sem Hermann Jónasson, fyrrum skólastjóri
Bændaskólans á Hólum, hóf að gefa út 1915 og kallaði
Leiftur. Tímarit um dulskynjanir og þjóðsagnir. í for-
mála tekur hann fram, að hann vilji safna dulrænum
þjóðsögum, og auglýsir eftir þeim og vill hafa þær sem
best vottfestar. Einnig lýsir hann eftir vottfestum sög-
um af tilraunafundum (miðilsfundum). Hann álítur
dulrænar þjóðsögur styðjast við raunveruleg fyrirbrigði
og telur þær hafa gildi, þæði fyrir menningarsögu þjóð-
arinnar og sálarfræðina. Hermann gaf einnig út bækur
um eigin reynslu og annarra, um drauma, dulsýnir
o.s.frv. Þar er að finna mikla drauma um persónur og
sögusvið Njdlu, sem öðrum þræði er ætlað að vera
framlag til Njálufræða.16
Eins Og Rauður Þráður
í BÓKMENNTUM
Þessi samtvinnaði áhugi á dulrænum frásögum, þjóð-
legum fróðleik og spíritisma er ekkert ainsdæmi, þvert
á móti. Hann gengur eins og rauður þráður gegnum
vinsælustu bókmenntir þjóðarinnar. Setja má fram þá
tilgátu, að spíritisminn hafi sem alþýðutrú gegnt því
hlutverki að endurnýja (eða viðhalda) tengslum fólks,
sem var að yfirgefa sveitirnar, við hið náttúrulega um-
hverfi þjóðtrúarinnar, við þessar fornu trúarhugmynd-
ir, sem ætíð lifðu sínu lífi, ýmist bældar eða á einhvern
hátt samtvinnaðar hinum opinberu trúarbrögðum
kirkjunnar. Fæst þetta fólk varð nokkru sinni formlegir
félagar í sálarrannsóknafélagi eða guðspekistúku, en
kynntist hugmyndum og kenningum þessara stefna af
bókum og tímaritum. Fjölmargir kynntust og dularfull-
um fyrirbrigðum fyrir þátttöku í miðilsfundum eða á
annan hátt af eigin reynslu. Fræðslustarfsemi for-
svarsmanna spiritista í Reykjavík veitti þessu fólki við-
miðun til þess að túlka og tjá þessa reynslu sína.
Um áhrif þessa alþýðlega spíritisma á hið opinbera
trúarlíf í iandinu á þessari öld er erfitt að dæma, svo
óyggjandi sé. Þau hafa sennilega verið margvísleg og
farið eftir einstaklingunum. En líklega hefur verið um
tvo aðalfarvegi að ræða. f fyrsta lagi má ætla, að virð-
ing og „ótti“ manna við trúarlegar hefðir, tákn og
kirkjuvald hafi minnkað. Hin dularfullu fyrirbrigði, og
trúarleg reynsla yfirleitt, verður hluti hversdagsleik-
ans. Sums staðar voru fyrirbrigðin og miðilsfundir haft
sem dægrastytting eða skemmtiatriði. Hið dqlræna
varð eins konar krydd í daglegu lífi. Að svo miklu leyti
sem þetta viðhorf hafði áhrif á afstöðu manna til hinna
hefðbundnu trúarhugmynda og stofnana, má gera ráð
fyrir, að um „afhelgun" hafi verið að ræða, eða það sem
þýski trúarlífsfélagsfræðingurinn Max Weber kallar
„Entzauberung der Welt“.17 Þessi þróun hefur hjá öðr-
um, einkum þeim er komust í kynni við guðspekina, átt
sér andhverfu í því, að fólk hefur séð hið dulræna og
andlega nánast í öllu og alls staðar. Tilveran hefur orðið
þeim guðleg og stjórnast af öflum „að handan", þ.e.a.s.
„helgast". Afleiðingin varð, á hvorn veginn sem hallað
var, að kirkjan og h'efðbtfhdin trúarbrögð þjóðfélagsins
misstu gildi sitt.
í öðru lagi má gera ráð fyrir, aö spíritisminn hafi
virkjað ýmsa til þátttöku í trúarathöfnum og stofnun-
um (kirkjunni) og veitt þeim aðgang að heimi trúarinn-
ar á nýjum forsendum. Þannig hafi hann orðið til þess
að vinna gegn þeirri „afkristnun" eða afhelgun, sem
einkenndi þjóðfélagsþróunina allt frá aldamótum.
Niðurlag í næsta blaói.
minnumst við orða Laxness í íslandsklukkunni, að hver
hamingjustund lífsins eigi eftir að vera dæmd sem
glæpur.
Hagalín man annars að þetta var sársaukafullt um-
ræðuefni fyrir Stefán, sem hann hreyfði sjaldan og
aðeins undir vissum kringumstæðum. „Þar var aldrei
neitt kyniskt við.“ (Þeir hittust fyrst 1918). Á Förre-
heilsuhæli, þar sem Stefán sennilega hefur lifað sínar
myrkustu og þungbærustu stundir í Noregi, rann einnig
upp sú sól, sem gaf honum þann heitasta og mesta
innblástur, sem hann nokkru sinni fékk sem ljóðskáld.
Þess vegna gat hann síðar kveðið í Kvæðin mín, sem er
til hreinritað á bréfapappír merktur Det Bergenske
Dampskibsseiskab, og dagsett D/S „Flora“ Akureyri 16.
nóv. 1915:
Er leiðirnar voru að lokast
og líf mitt í hættu stóð
þá streymdi rautt í orðum út
mitt eigið hjartablóð.
Ivar Orgiancl er norski skáld og Islendingum vel kunnur, þvl
hann hefur búiö á Islandi og talar Islenzku. Hann hefur þýtt Ijóö
margra íslenzkra skálda á norsku.
t
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 18. MAl 1985 7