Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1985, Síða 12

1
,
§k _____________

l':
-• ---------------------------------------------■■•sar—■~*?*»rrr?**t '
' '/',/"//^ ', '

r-------------------

:V,V'
það að endilöngu frá tveimur til
fjórum hliðarskipum. Súlurnar
eru sverar steinsúlur með
mynstruðum súlnahaus sem
boginn hvílir á. Milli kórs og
miðskips var byggt þverskip
þannig að grunnplanið myndaði
kross. Allt yfirbragð þessara
kirkna var þungt og efnismikið.
Þær voru yfirleitt lítið skreyttar
og dimmar vegna lítils glugga-
flatar. Trúarathöfnin var í sam-
ræmi við þetta. Þessi kirkja virt-
ist herská og hlutverk hennar
hér á jörðu var að berjast við
myrkraöflin.
Aukin dýrlingadýrkun og
breytt messuhald leiddi til
stökkbreytinga á eystri enda
rómanskra kirkna um árið 1000.
Það leiddi svo aftur til breytinga
á planlausn. Tvö tilbrigði komu
fram, geislaplan og „ábóta“-plan
(staggered plan). Það fyrrnefnda
oft kennt við kirkju heilags
Marteins í Tours og hið síðar-
Ai Uo>i I
fóru að byggja oddmjóa boga
sem gaf þeim aukið val um hæð
og vídd. Kirkjuhvelfingar stækk-
uðu og kirkjuskip urðu víðari og
hærri. Oddboginn var mikilvæg
tækninýjung sem færði meiri
sveigjanleik í bygginguna. En
hann þrýsti ekki einungis niður
heldur einnig til hliðar. Þann
vanda fyrir háhvelfinguna
leystu menn nú með svifstoðum
þvert yfir þök hliðarskipanna yf-
ir í stoðsúlur. í stuttu máli má
segja að byggingin samanstandi
af burðargrind með léttu efni á
milli.
Þróun stílsins fólst síðan í
fáum orðum í endurbótum á
þessari burðargrind með því að
breyta í henni hlutföllum til að
skipta rými upp á nýjan hátt.
Oft er sögu gotneskrar bygg-
ingarlistar skipt í tvö tímabil.
Hið fyrra frá miðri 12. öld til
miðrar 13. aldar og hið síðara
frá miðri 13. öld fram á 15. öld.
tókst að tvinna saman tilgang og
notagildi. Tilgangurinn var að
breyta andrúmsloftinu í kirkj-
unni með því að lífga upp á
steinmassann og auka rýmistil-
finningu. Markmiðinu náðu
menn svo með efnisminni og
bjartari byggingu með léttara
yfirbragði þar sem rýminu var
skipt af samofnum línum sem
um leið voru hluti burðarvirkis-
ins. Og andrúmsloftið varð í taict
við stefnu kirkjunnar sem hafði
horfið frá herskáum boðskap
sem barðist við myrkraölfin og
leitaðist nú við að veita fólki sýn
inn í „guðsríki".
Kór kirkju heilags Denisar í
Paris sem reistur var 1140—1144
er oft talinn fyrsta mannvirkið i
gotneskum stíl. Endurbygging
kórs Canterbury-kirkju á Eng-
landi um 1200 er eitt fyrsta
gotneska mannvirkið þar. A ár-
unum um 1140—1250 var hafist
handa um byggingu margra
stórra gotneskra kirkna í
Frakklandi. Kirkjur urðu sífellt
stærri og hlutfallið milli hæðar
og breiddar óx. Gotnesk bygg-
ingalist hefur náð fullum blóma
með dómkirkjunni í Chartres,
byggð eftir 1194, sem sameinar
allt það besta í þessum stíl. Fjór-
ir hápunktar eftir þetta eru
dómkirkjurnar í Rheims, Ami-
ens og Beauvais í Frakklandi og
Köln í Þýskalandi sem hafin er
bygging á á fyrri hluta 13. aldar.
Breska afbrigðið af þessum stíl
með tveimur þverskipum og
margþátta bogahvelfingum nær
einnig hápunkti á fyrri hluta 13.
aldar með byggingum dómkirkn-
anna í Salisbury og Lincoln.
Eins og áður sagði þróaðist
gotneski stíllinn út í meira flúr
og skraut og höggvið er á síðustu
tengslin við „basilíkuna" með því
að byggingin samanstóð nú ekki
lengur af hlutunum miðskipi og
hliðarskipum, heldur voru þessir
hlutar sameinaðir í eina heild,
einn sal með súlum. T.d. í dóm-
kirkjunni í Bristol og enn frekar
í Ely.
Lokaorð
Hliðstæða sögu og hér hefur
verið hlaupið yfir í Frakklandi
og Englandi og tæpt á fyrir
Þýzkaland má finna í öðrum
löndum Vestur-Evrópu.
Tímabil það sem hér er til um-
fjöllunar er seinni hluti þess
tímabils sem oft er nefndt „hin-
ar myrku aldir" en í byggingalist
er ekki um neina stöðnun að
ræða heldur hraða þróun frá
upphafi til enda.
Ljós af nýjum degi lýsti fyrr á
byggingalist en aðrar listgrein-
ar. Þær urðu að bíða endurreisn-
artímabilsins sem nú fór í hönd.
Soffla Guðmundsdóttir er húsmóöir
I Reykjavlk.
Séreinkenni fyrra tímabilsins
eru: Steindi rósarglugginn í
hálfhringlaga boga. Rifjabogar í
þaki milli súlna, 4 eða 6 þátta.
Heil hæð yfir hliðarskipum. Súl-
ur sívalar með súlnahaus,
skreyttum blómamynstri.
Gluggar stærri en í rómönskum
kirkjum en fylla enn ekki bilið
milli súlna.
Helstu sérkenni síðara tíma-
bilsins eru: Rósin er nú í
oddboga. ílöng þök komu inn á
milli súlnanna. I stað hæðar yfir
hliðarskipi kom lítill gangur,
gallerí. Samsettar súlur. Glugg-
ar fylla út i bil milli súlna. Þak í
hliðarskipi hækkar.
Hápunktur gotneskrar bygg-
ingalistar er talinn verða um
1300. Á 14. öld fer að bera meira
á flúri og skreytingar skreyt-
inganna vegna verða snarari
þáttur i byggingunni. En áður
hafði allt skraut tilgang enda er
aðal hágotneskrar listar hve vel
nefnda litur fyrst dagsins ljós í
klausturkirkjunni í Cluny, þeirri
sem Majeul ábóti lét byggja í lok
tíundu aldar. Um sama leyti og
tvær þessar ofangreindu plan-
lausnir urðu til var hafist handa
við byggingu kirkju heilags
Mikaels í Hildisheim í Þýska-
landi sem áður var getið, þar
sem þverskipin eru tvö en sú út-
færsla barst um alla V-Evrópu.
Við gerð steinhvelfinganna í
rómönskum kirkjum þurfti mik-
ið magn steina í þökin sjálf og
bygginguna í heild sinni. Þessu
vildu normönsku arkitektarnir
breyta og fundu upp nýja aðferð,
þá að krossleggja bogana milli
súlnanna og fylla siðan upp með
léttara efni, kallað krossbundið
oddbogaþak. Þessi uppfinning
átti eftir að valda byltingu í
byggingatækni og má segja að sé
nauðsynleg forsenda fyrir þróun
gotneska stílsins.
GOTNESKI STÍLLINN
Nýjar hugmyndir sem fædd-
ust í N-Frakklandi urðu hvati til
að þróa þessa tækni og gotneski
stíllinn varð til. Nú mátti
minnka efnismagnið sem þýddi
þynnri veggi, stærri og fleiri
glugga og hægt var að byggja
hærra og stærra. Arkitektar
12