Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.1985, Blaðsíða 13

Vonarglæta
í kiarnorkuvá
Stig Nordfeldt ræðir við Jan Mártensson
Skyndilega færist ágúströkkrið yfir. Fyrir
neðan okkur glampa ljós eins og eldflugur í
myrkrinu. Hátt uppi yfir Hiroshima snýst
veitingastaðurinn hægt. Hagleikssmíð, sem
snýst um möndul sinn, opnar síbreytilega
sýn yfir alla borgina. Philip Noel Baker
lávarður, níræður friðarsinni með silf-
urgrátt hár, segir frá því þegar Þjóða-
bandalagið var stofnað og einnig frá við-
ræðum sínum við Gandhi, sem urðu skref í
átt til sjálfstæðis Indlands. Sean McBride
leggur sitt af mörkum með því að rifja upp
þá tíð er hann sem utanríkisráðherra
leysti Irland undan yfirráðum Breta. Báðir
hafa þeir fengið friðarverðlaun Nóbels.
Brátt ber á góma það sem gerðist hér
sama dag fyrir nær 40 árum. Hvernig him-
inninn varð að óbærilegu hvítu skini,
hvernig eldstormurinn í miðju fyrstu
kjarnorkusprengingarinnar eyddi öllu
kviku. Við tölum um mannsskuggann inn-
brenndan í steinstétt, sem geymdur er
niðri í safninu, um litla armbandsúrið sem
hætti að ganga kl. 8.15. Við vitum að
sprengiafl í nútíma kjarnorkuvopnabúrum
samsvarar einni milljón Hiroshima-
sprengjum, og við spyrjum sjálfa okkur
hvort mannkynið eigi sér nokkra framtíð-
arvon, hverjir séu möguleikarnir á að lifa
af og hvað sé til ráða.
Nokkur ár eru liðin síðan þetta var.
Eldhuginn Noel Baker er ekki lengur með-
al okkar og skugginn sem hvílir yfir ver-
öldinni hefur dökknað enn meir. Sé litið
yfir söguna hafa margs konar riddarar
riðið með hótunum um himinhvolf mann-
anna frá ómunatíð. Halastjarna Haleys
straukst næstum við okkur, og heilagir
menn með leiftrandi augu hafa í ýmsum
menningarheildum spáð fyrir um endalok
heimsins. Ótti einstaklingsins við dauðann
hefur haldist í hendur við hræðsluna við
syndaflóð og að fyrir siðmenningunni fari
eins og Atlantis forðum, sem féll í
gleymsku og dá.
Nú hafa vísindamenn og fræðimenn tek-
ið við af tortímingarspámönnum, og
boðskapur þeirra hefur orðið óendanlega
áhrifameiri. Það sem áður voru boðanir
spámanna líkt og úr Gamla testamentinu
er núna ógnvekjandi raunveruleiki.
Mannkynið hefur náð svo langt í gereyð-
ingartækni að okkur er í raun í lófa lagið
að gera siðmenningu okkar að engu og út-
rýma homo sapiens.
„Hinn vitiborni maður“ ber augsýnilega
í sér arfgenga hneigð til árásargirni og
skemmdarfýsnar. Ég mun ekki fara út í
óhugnanleg smáatriði þeirra Ragnaraka
sem vís eru ef kjarnorkustríð skellur á, en
í fyrstu storm- og eldbylgjunni munu
hundruð milljóna manna farast. Reykský
og uppþyrlaður jarðvegur og gufa munu
gersamlega hindra sólarsýn. Norðurhvel
jarðar mun sveipast myrkri og heim-
skautakulda. Verndandi ósónlög gufu-
hvolfsins munu verða að engu, en þar með
opnast leið fyrir útfjólubláa geislun, sem
draga mun til dauða menn, dýr og jarð-
argróða. Vindar munu bera lifshættulegt
geislavirkt úrfelli um alla jörð. Innviðir
þjóðfélaganna munu bresta. Verslun,
flutningar og milliríkjaviðskipti munu
leggjast niður. Þeim fáu hræðum sem eftir
verða þar til ný lífsform ef til vill taka við
eitraðri Jörð mun ógnað af stjórnleysi,
farsóttum og hægfara dauða. Hvergi verð-
ur skjól eða fylgsni að finna.
Tveggja Kosta Völ
Hvað er nú þetta? Brennisteinsleiftr-
andi spádómar af sorphaugum einhverrar
ofstækisstefnu? Hræðsluáróður og tortím-
ingarklám? Því miður er ekki svo. Vísinda-
menn og sérfræðingar um allan heim eru
sammála í mati sínu á þeim dómsdegi, sem
verður afleiðing kjarnorkustríðs. Stjórn-
málamenn eru líka á einu máli um að til
þess megi aldrei koma. „Mannkynið á
tveggja kosta völ: að stöðva vígbúnaðar-
kapphlaupið og afvopnast eða farast ella.“
Svo hljóðaði einróma álit Sameinuðu þjóð-
anna þegar árið 1978, og risarnir tveir í
heimstaflinu um völd hafa margoft endur-
tekið að takmarkað kjarnorkustríð sé
óhugsandi. Stríð án sigurvegara. Stríðið
þar sem, eins og Krústjoff orðaði það,
„þeir sem af komast munu öfunda þá er
fórust."
En er þá ekki allt klappað og klárt?
Sameinuðu þjóðirnar á einu máli, leiðtog-
ar risaveldanna einhuga, sem og sérfræð-
ingar og vísindamenn. Kjarnorkustríð er
útilokað. Því miður virðist þessi vitneskja
ekki nægja. Þó sorglegt sé höfum við þess
í stað haldið áfram að klífa upp hinn lífs-
hættulega hringstiga vopnakapphlaupsins.
Fleiri en 50 þúsund misstórir kjarnaoddar
eru nú til reiðu, allt frá smávopnum til
vopna sem hlaðin eru meiri sprengikrafti
en allt sem notað hefur verið til samans
síðan púðrið var fundið upp. Einn einasti
kafbátur sem útbúinn er kjarnavopnum
hefur meiri eyðingarmátt en allt það
sprengiefni sem notað var í síðari heims-
styrjöldinni. Unnt er að gera ógnvekjandi
langan lista yfir háþróuð tortímingartæki,
og myndin verður engu ljósari af því einu
að árás geti hafist vegna bilunar í tölvu-
búnaði. Því má bæta við að árlegur kostn-
aður við hið brjálæðislega vígbúnaðar-
kapphlaup er meiri en heildarskuldabyrði
þriðja heimsins. Og ekki skal gleyma því
að háð hafa verið næstum 150 stríð síðan
heimsstyrjöldinni síðari lauk.
Hvernig hefur þetta mátt verða? Hluti
svarsins felst í óttanum, skorti á trúnaði. í
herfræðilegum hugsanahætti hefur það
ávallt verið nærtækt að reiða sig á afls-
muni. Það er einföld og áhrifamikil rök-
semd, sem tíðum hefur verið haldið á loft
til að geta afgreitt málin á auðveldan hátt.
En gallinn er sá að gengið hefur verið út
frá því að meiri styrkur hefði óhjákvæmi-
lega í för með sér aukið öryggi. I þess stað
hefur stöðugt verið leikið og mótleikið,
þannig að hvorugur aöilinn leyfir hinum
að ná yfirhöndinni. Vissulega verðum við
að gera okkur ljóst að sérhvert land hefur
fuilan rétt á öryggi fyrir þjóð sína, rétt til
að verja frelsi sitt og sjálfstæði. Það eitt
gerir einhliða afvopnun að óraunsæjum
valkosti í heimi nútímans. Afvopnun er
heldur ekkert sem hægt er að koma til
leiðar í pólitísku tómarúmi eða úr tengsl-
um við annað sem gerist á alþjóðavett-
vangi. Þvert á móti er hervæðing/afvopn-
un aðeins efsti hluti ísjaka alþjóðasam-
skipta. Fremur ætti að tryggja öryggi
þjóða með hervæðingu á lægra stigi í stað
hærra, rjúfa hinn endalausa vítahring sí-
aukins vígbúnaðar. Raunsæ og skynsamleg
leið að lausn vandans er að einfalda her-
styrkinn stig af stigi og um leið jafna hann
og tryggja að unnt sé að hafa hemil á
honum. Þessi lausn er einnig háð því að
aftur verði komið á gagnkvæmu trausti
milli helstu leikenda á kjarnorkuvopna-
sviðinu.
1‘RJÁR ÁST/EÐDR GEtíN BÖLSÝNI
Við gerum okkur ljósa grein fyrir
vandamálinu, þar sem vígbúnaðarkapp-
hlaupið er ekki sjálfur sjúkdómurinn held-
ur frekar sjúkdómseinkennin, og við erum
einhuga um, að það vandamál beri að
leysa. En eru skilyrðin fyrir hendi? Raun-
veruleg þíða í alþjóðasamskiptum virðist,
þegar þetta er skrifað, álíka fjarlæg og
vorið á grámyglulegum janúardegi, jafnvel
þótt greina megi viss bjartsýnisteikn á
lofti. Sjálfur tel ég að minnsta kosti þrjár
ástæður til að vera ekki eins bölsýnn og
ætla mætti, þegar ástand heimsmála- er
skoðað eins og sakir standa. Og er þar
fyrst og fremst um að ræða mannlega
skynsemi. Stjórnmálamenn og aðrir er
taka ákvarðanir meðal allra landa og í
öllum bandalögum vita hverjar afleiðingar
kjarnorkustríðs yrðu, rétt eins og stað-
bundnar deilur geta magnast í skyndi.
Efnahagslegar afleiðingar aukins vigbún-
aðar eru líka slíkar að engir sem hlut eiga
að máli, geta þegar til lengdar lætur bæði
ráðið við verðbólgu, atvinnuleysi, alþjóð-
legar og þjóðfélagslegar breytingar o.s.frv.
og samtímis staðið straum af vígbúnaði
sem er fjármagnsfrekur og veldur verð-
bólgu og kostar enda yfir 40 milljónir ísl.
króna á mínútu. Loks má ekki horfa fram-
hjá vaxandi þrýstingi um allan heim frá
stöðugt betur upplýstum almenningi.
Hvaða hlutverki gegna þá Sameinuðu
þjóðirnar í því sem hér um ræðir. Hlut-
verk þessara heimssamtaka er mikilvægt,
einnig að því er viðkemur afvopnun.
Fyrsta samþykkt Sameinuðu þjóðanna
fjallaði um þessi vandamál, og síðan hefur
afvopnun verið forgangsmálefni sem aukin
áhersla er lögð á. Enda þótt raunverulegur
árangur sé næsta lítill, má ekki gleyma því
að gerðir hafa verið fjölmargir sáttmálar
og samningar, sem í mikilvægum greinum
hafa takmarkað vígbúnaðarkapphlaupið.
Og starf Sameinuðu þjóðanna verður að
skoðast í ljósi þess að samtökin eru rödd
fyrir sameiginlegan vilja aðildarlandanna.
Þær eru samningatæki til að stuðla að
friði, en eins og öll önnur tæki verður að
nota það. Það krefst pólitísks vilja af hálfu
aðildarlandanna, og þar geta skoðanir al-
mennings, sem byggir á góðum upplýsing-
um og er vel að sér og málefnalegur, haft
mikilvægu hlutverki að gegna. Innan af-
vopriunardeildar SÞ er því alþjóðleg her-
ferð fyrir afvopnun eitt af forgangsverk-
efnunum. Með því að veita réttar, chlut-
drægar og hlutlausar upplýsingar er reynt
í samvinnu við alþjóðlegar fjölda-
hreyfingar og aðildarlöndin að móta al-
menningsálitið og fá fólk til fylgis við
afvopnunarmarkmið Sameinuðu þjóðanna.
Álit sem byggir á staðreyndum og þekk-
ingu.
Mál Málanna Um Allan Heim
Ég hef trú á mætti hugmyndarinnar, og
dæmi höfum viö um mikilvægi almenn-
ingsálits sem byggt er á góðum upplýsing-
um, svo sem þegar gerður var sáttmálinn
um bann við tilraunum með kjarnavopn í
gufuhvolfinu, eða þegar bylgja skynsemi
fór sem eldur í sinu um allan heim sem ein
afleiðing umhverfisverndunarráðstefn-
unnar í Stokkhólmi árið 1972.
Um allan heim bera menn saman ugg og
ótta í brjósti vegna ógnunar kjarnavopn-
anna. Ég fann hann þegar ég talaði í
Skytteanska skólanum í Tárnaby meðan
úti fyrir leiftruðu norðurljós í 32 stiga
frosti. Ég fann hann líka á Fiji, undir öðr-
um stjörnuhimni. I Moskvu og í Colombus,
Ohio. I Caracas eða Nairobi, í Nýju Dehli
og Tókýó. Alls staðar sama hræðslan. En
hún er að byrja að koma fram og finna sér
form í kröfum um aðgerðir á allt annan
hátt en fyrir aðeins örfáum árum, þegar
hvorki hugtakið afvopnun né fróðleikur
um afleiðingar vígbúnaðarkapphlaupsins
áttu greiða leið inn á síður dagblaða eða í
sjónvarpsþætti.
Nú um stundir er þessi vandi mál mál-
anna um allan heim, og í því felst nokkur
vonarglæta. Því engin ríkisstjórn, ekkert
pólitískt „kerfi", hver svo sem samfélags-
byggingin er og hugmyndafræðin, getur til
langframa skellt skollaeyrum við kröfunni
um betri og öruggari heim. Þeir hópar,
sem gera slíkar kröfur, fara stækkandi.
Kaþólskir biskupar í Bandaríkjunum, sóv-
éskir læknar, breskir liðsforingjar, jap-
anskir Búddhatrúarmenn. Sá vandi hvern-
ig lifað verði af í hinni geigvænlegu öld
kjarnavopnanna vekur áhuga sífellt fleiri
manna, óháð pólitískum formerkjum. Þess
vegna trúi ég ekki að öllu sé lokið fyrir
mannkynið, ekki ennþá. En öll berum við
ábyrgð. Það er ekkert sem heitir að vera
áhorfandi lengur.
Margrét Oddsdóttir þýddi, Greinin var birt
í Minedsjournalen.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 7. SEPTEMBER 1985 13