Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.1985, Page 7

ÞEKKIRÐU
KÖTTINN
Rabb um köttinn í sögum
og ljóðum
eftir Sigurlaugu Björnsdóttur
nginn má við
margnum segir
gamalt mál-
tæki. Litla
mannfælna
hagamúsin ber
það ekki með
sér að hún geri
mikil spjöll, en þó var hún hinn
versti vágestur meðan íslend-
ingar bjuggu í torfbæjum og
geymdu búpening sinn í mold-
arkofum.
Mýsnar nöguðu sig í gegnum
veggina og átu allt sem tönn á
festi. Þær lögðust jafnvel á kind-
ur ef þær voru hafðar í húsi til
lengdar.
Bændur mundu því hafa verið
illa settir ef kisa hefði ekki veitt
þeim liðsinni í baráttunni við
músaherinn. Menn bjuggu til
ýmsar tegundir af músagildrum
en það stoðaði lítt.
Nú eru torfbæirnir horfnir en
steinhús komin í þeirra stað og
því getur litla fagureyga haga-
músin með mjúka feldinn ekki
lengur leitaö á náðir mannanna,
þegar þröngt er í búi hjá henni.
Og kisa er búin að missa atvinn-
una.
Margt er dularfullt og fram-
andi í fari kisu. Hún sér í myrkri
og fer á kreik þegar aðrir sofa.
Hún er með gangþófa svo að
fótatak hennar heyrist ekki og í
silkimjúkum loppum hennar
ieynast beittar klær.
Ef til viil er það af þessum
sökum að menn tóku að spá
ýmsu sem í vændum var eftir
hegðun kisu, til dæmis veðurfari
og gestakomum. Nú útvarpa og
sjónvarpa háskólagengnir veður-
fræðingar veðurfregnum oft á
dag svo að það er orðinn óþarfi
að líta til lofts og gá að skýja-
fari. Ætli einhver að líta inn til
kunningja sinna, hringir hann
til þess að boða komu sína eða
vita hvort þeir séu heima, en það
er fátíðara síðan menn komust á
hjólin. Kisa gegnir því ekki leng-
ur hlutverki völvunnar.
Samt vilja menn hafa kisu
fyrir gæludýr. Hún á náðuga
daga og stundar veiðar sem
sport eins og fína fólkið.
Þótt kisa sé eftirsótt sem
barnagaman er hún ekki háð
eiganda sínum. Hún nuddar sér
upp við þann sem hún vill koma
sér í mjúkinn hjá en reisir stýrið
og gengur brott tigin í fasi ef
ekki er allt eins og hún vill.
Breski rithöfundurinn Kipling
hefur lýst sjálfstæði kisu í
ævintýrinu „Kötturinn sem fór
sínar eigin leiðir". Það kom út í
íslenskri þýðingu fyrir um það
bil fimmtíu árum. -
Ef kisa malar af ánægju þegar
börnin klappa.henni og raula við
hana kattargælur:
Litla kisa, litla kisa
leptu rjómann þinn.
Langar þig að lúra
liggja hér og kúra?
Víst þú hefur, víst þú hefur
voða fallegt skinn.
Kettlingurinn og kisa
hvar voruð þið í nótt?
Við vorum í búri kerlingar
að lepja skyr og mjólk.
Síra Skúli Gíslason skráði sög-
una „Skoffín og Skuggabaldur"
eftir Einari Bjarnasyni á Mæli-
feili.
Skoffín er sagt að sé afkvæmi
tófu og kattar og er kötturinn
móðir. Verða skoffín því ætíð
drepin áður en þau komast upp.
Skuggabaldrar eru í föðurætt af
ketti en í móðurætt af tófu og
þeir eru eins skæðir að bíta og
stefnivargar og refir, sem
galdramenn magna til að rífa
annars fé og ekki kveikja menn
byssur, þegar á þá er hleypt.
Einn skuggabaldur hafði eitt
sinn gjört sauðfé Húnvetninga
mikinn skaða. Fannst hann loks
í holu einni við Blöndugil og varð
þar drepinn með mannsöfnuði.
Sagði skuggabaldurinn í því
hann var stunginn: „Segðu henni
Bollastaðakisu að hann skugga-
baldur hafi verið stunginn í dag
í gjánni." Þetta þótti undarlegt.
Kom bani skuggabaldurs að
Bollastöðum og var nótt. Lá
hann uppi í rúmi um kvöldið og
sagði frá þessari sögu. Gamall
fressköttur sat á baðstofubita.
En þegar maðurinn hermdi orð
skuggabaldurs hljóp kötturinn á
hann og læsti í hann með klóm
og kjafti og náðist kötturinn
ekki fyrr en höfuðið var stýft af
honum. En þá var maðurinn
dauður.
Hvert rekur kisa ættir sínar?
Hún var talin vera af evrópsku
villikattarkyni en rannsóknir
hafa leitt í ljós að svo er ekki, því
að líkamsbygging þeirra er ólík.
Leiddar hafa verið likur að því
að hún sé ættuð frá Núbíu og
verið tamin í Egyptalandi. Fund-
ist hafa káttamúmíur í fornum
egypskum grafhýsum. En hvers
vegna hlotnaðist kisu sá heiður
að vera smurð eins og faraóarnir
og drottningar þeirra, sem voru
vernduð fyrir því að verða að
dufti eins og aðrir dauðlegir
menn?
Hinir fornu Egyptar höfðu
ljónynjur sem heilög dýr í hofum
sínum en þar sem þær voru erf-
iðar viðfangs, tóku hofprestarnir
það ráð að hafa ketti í þeirra
stað.
Almennt er álitið að kötturinn
hafi ekki komið til Norðurlanda
fyrr en á víkingaöld.
í norrænni goðafræði skipar
kisa veglegan sess því að ástar-
gyðjan Freyja beitti köttum
fyrir vagn sinn. Bjarni Thorar-
ensen hefur ort kvæði um
Freyjukettina. Að sögn hans kýs
ástargyðjan sér meira gaman en
gagn af köttunum en draga
vagninn. Hún sendir þá út til
veiða og þeir veiða menn en ekki
mýs.
Ei draga þeir þó ætið vagn
hjá ástarblíðri dís
af þeim sér meira gaman og gagn
hin gullinhærða kýs:
Þeir veiða menn — ei mýs!
Og oftast sendir út hún þá til veiða.
Það er nokkur vörn gegn þess-
um köttum að „þeir særa ei
neinn sem sjálfur vill það eigi“.
Þó frá launsátri löngum því
þeir læsi margan hal,
sig þessum veiðum sjálfum í
þeir sýna kattaval!
Blíðir, með mjúkast mal,
Þeir særa ei neinn sem sjálfur vill
það eigi.
Sá sem hefur séð kött leika sér
að mús, mun ekki langa til að
vera í sporum mýslu. En marga
fýsir að kynnast hinum mjalla-
hvítu sættmalandi köttum ást-
argyðjunnar og fáir sleppa
klakklaust og ósárir, segir
Bjarni.
Þó færri geti halir um heim
til hróss það talið sér
að komist hafi frá köttum þeim
Klakklaust og ósárar —
það minnkun ætíð er,
úr manni að gerast músin Freyjukatta!
Færri munu geta hrósað sér af
því að hafa fengið kvæði í af-
mælisgjöf, enda ekki á allra færi
að tendra neistra hjá skáldi til
að yrkja ljóð.
Hér fer á eftir brot úr kvæð-
inu „Á afmæli kattarins" eftir
Jón Helgason.
Viðsjárverð þykir mér glyrnan gul,
geymir á bak við sig marga dul,
óargadýranna eðli grimmt
á sér í heilanum fylgsni dimmt.
Alla tíð var þó með okkur vel,
einlægt mér reyndist þitt hugarþel,
síðan ég forðum þig blindan bar,
breiddi á þig sæng, þegar kaldast var.
Ólundin margsinnis úr mér rauk
er ég um kverk þér og vanga strauk,
ekki er mér kunnugt um annað tal
álíka sefandi og kattarmal.
Bugðast af listfengi loðið skott,
lyftist með tign er þú gengur brott,
aldrei fær mannkindin aftanverð
á við þig jafnast að sundurgerð.
Kisa á sínar sorgir eins og
mennirnir. Jóhannes úr Kötlum
lýsir í ljóðinu sem fer hér á eftir,
ihnilegri samúð með henni.
Kolsvört læða, lipur veiðikló,
labbar með mér út um grund og mó:
elsku litli anginn hennar dó,
— oft er torvelt börnin sín að geyma.
Hún er friðlaus, finnur hvergi ró,
flýr nú skelkuð tóma bólið heima.
Ó, hve loppan hans var fim og fín,
fallega hann sperrti eyrun sín,
allt hans líf var leikur, saklaust grín,
létt og mjúkt og fullt af skrýtnum
vonum.
Vertu róleg, vesling kisa mín,
— við skulum bæði reyna að gleyma
honum.
Kis-kis mig horfir hissa á,
— hennar sára eymdarlega mjá
stígur upp í himinhvolfin blá:
hvað má vorum dýpsta trega eyða?
— kannski er barn þitt góðum guði
hjá
gullfugl eða silfurmús að veiða.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 14. SEPTEMBER 1985 7