Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1986, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1986, Blaðsíða 11
fyrir nokkurn pening láta kenna sig við breska fasistaflokkinn. Þetta var lítill hópur sérvitringa og lítilmenna; aðal- sprautan var gömul kona sem varð skelf- ingu lostin þegar hún las í blaði að Verka- mannaflokkurinn ætlaði að senda menn á alþjóðlega ráðstefnu í Hamborg. Hafi William Joyce ætlað sér að ná langt, og á því er enginn vafi, var þátttaka í breska fasistaflokknum sannarlega ekki rétta leiðin til þess. En metnaðargirni hans var blönduð djúpstæðri óþolinmæði; hann vildi komast til áhrifa svo fljótt sem auðið yrði og hefur ef til vill ímyndað sér að með því að ganga í breska fasistafiokkinn væri hann að stytta sér leið. Þar að auki hafði hann uppgötvað nýtt áhugamál sem greip hann heljartökum; götubardaga. Hann var sem fyrr segir lít- ill maður vexti og rýr og virðist hafa þjáðst af mikilli minnimáttarkennd vegna þessa. Þátttaka í götubardögum, þar sem hann hafði skjól af flokki manna, var ein leið til þess að bæta sér upp litla líkams- burði. En raunar var Joyce ekki lengi í breska fasistaflokknum. Eftir aðeins tvö ár sagði hann sig úr flokknum og eru ástæðurnar nokkuð óljósar. Svo virðist sem hann hafi lent í einhverjum innanflokksdeilum sem hrjáðu þennan mannfáa flokk frá upphafi og einnig mun hann hafa viljað helga sig náminu. Því lauk hann með sóma og hóf þá kennslu, auk þess sem hann stundaði framhaldsnám í málvísindum og sálar- fræði. Hann var vel metinn kennari og býsna vinsæll en samt var eitthvað í fari hans sem hrinti fólki frá. Honum mátti ljóst vera að hann kæmist aldrei með venjulegum hætti til neins konar valda í bresku þjóðfélagi. Og völd, af hvaða tagi sem er, sýnast hafa verið honum afar hug- leikin. Hann gerði sitt besta til þess að láta að sér kveða í íhaldsflokknum en þótt þjónusta hans væri vel þegin var sama sagan þar og annars staðar. Það var alltaf eitthvað sem olli því að honum var aldrei fyllilega treyst. Maður nokkur sem þekkti hann allvel og féll þokkalega við hann hef- ur látið svo um mælt að William Joyce hafi þá þegar minnt sig á glæpamann. Ekki svo að skilja að hann hafi þá framið nokkurn glæp en eins og svo margir af- brotamenn virtist hann „hvergi passa al- mennilega inn í“. Yfirmaður áróðursdeildar Og Yaraforingi Joyce gifti sig 1927 og á næstu árum einbeitti hann sér að kennslunni, náminu og starfi sínu fyrir íhaldsmenn. En um og upp úr 1930 fór áhugi hans á fasismanum að vakna á nýjan leik. Þá hafði Sir Oswald Mosley myndað nýja hreyfingu fasista á Bretlandi og var hún öllu tilkomumeiri en breski fasistaflokkurinn sem kerlingin stofnaði á sínum tíma. Sir Oswald var virtur maður á Bretlandi og hafði töluvert fylgi meðal yfirstéttarinnar. Hann skorti hins vegar fylgi meðal lægri stéttanna og þar treysti hann á menn eins og William Joyce sér til aðstoðar. Tveimur árum eftir að Sir Oswald myndaði Breska fasistasam- bandið var Joyce orðinn yfirmaður áróð- ursdeildarinnar og varaforingi flokksins. Loksins hafði hann fundið samtök sem voru tilbúin til að veita honum hlutdeild í forystunni. Og hann naut þess út í ystu æsar. Sér- staklega lét hann eftir sér gamla áhuga- málið, götubardaga. Ryskingar þessar hóf- ust yfirleitt á sama hátt; Joyce, sem yfir- maður áróðursdeildarinnar, átti ekki minnstan þátt í að koma þeim af stað. Reglan var sú að tilkynna með góðum fyrirvara hvenær Sir Oswald ætlaði að halda ræðu í einhverjum enskum bæ og síðan gerðu fasistarnir á staðnum sitt besta til þess að það færi ekki fram hjá neinum. Þeir héldu skrúðgöngur og voru með ýmiss konar ögranir sem ollu gremju andstæðinganna, ekki síst kommúnista. Þeir mættu síðan fjölmennir á fundi fas- istanna sem enn voru með ögranir og gikkshátt. Afleiðingin varð yfirleitt sú að slagsmál brutust út en fasistarnir gátu haldið því fram að á þá hefði verið ráðist. Bæði Sir Oswald og William Joyce voru oftar en einu sinni dregnir fyrir dóm og ákærðir fyrir að hafa komið af stað götu- óeirðum en jafnan sýknaðir. Joyce reyndist prýðis áróðursmaður fyrir fasistana og það var á þessu tímabili sem ræðumannshæfileikar hans komu fyrst upp á yfirborðið. Hann hafði líka lag á að halda uppi aga meðal manna sinna. En framinn ætlaði að láta á sér standa. Breska fasistasambandið náði aldrei fjöldafylgi þó að það léti mikið á sér bera eins og má dæma af því þegar William Joyce sjálfur fór í framboð til breska þingsins árið 1937. Hann bauð sig fram í tvímenningskjördæmi í Shoreditch og fékk 2564 atkvæði. Annar frambjóðandi fasista fékk 2492 atkvæði en alls komu 34.128 manns á kjörstað. Aðdáandi HlTLERS Joyce var líka óánægður með forystu Sir Oswalds fyrir Fasistasambandinu enda var Sir Oswald engan veginn sá leiðtogi sem þeir kumpánar Adolf Hitler og Benito Mussolini óneitanlega voru. Joyce var nú orðinn sauðtryggur aðdáandi Hitlers og mátti merkja það af málflutningi hans sem varð sífellt ofstækisfyllri, ekki síst í garð gyðinga. Sir Oswald reyndi hins veg- ar að halda aftur af Hitlers-svipmótinu á flokki sínum þó að vísu leiki enginn vafi á því að hann hafi dáð þýska einræðisherr- ann takmarkalítið. Sir Oswald vildi til að mynda ekki lýsa yfir stuðningi við land- vinningastefnu Hitlers í Evrópu; hann ■ kaus að segja sem minnst um það mál og vildi að Bretland léti það einfaldlega af- skiptalaust að Hitler legði undir sig hvert landið á fætur öðru. William Joyce vildi mun eindregnari stuðning við nasismann og að Breska fasistasambandið yrði sniðið i einu og öllu eftir þýska þjóðernisjafnað- armannaflokknum. Óánægja Joyce með forystu Sir Oswalds magnaðist smám saman og um mitt ár 1937 skildi með þeim. Tilkynnt var að Joyce hefði verið leystur frá störfum og væri ástæðan sparnaður í rekstri Fasistasambandsins. Innan skamms hafði Joyce stofnað sín eigin fasistasamtök og kallaði þau Bresku þj óðernisj af naðarmannadeildina. Þessi samtök urðu aldrei fjölmenn og ef til vill tóku aldrei nema fáeinir tugir þátt í starfi þeirra en Joyce lagði engu að síður mjög hart að sér. Hann var nú kvæntur öðru sinni, stúlku sem hann hafði kynnst í starfi Bresku fasistasamtakanna og með hennar hjálp og nokkurra dyggra fylg- ismanna var Joyce óþreytandi að útbreiða orðið. En það gekk illa og gremja Joyce jókst. Hann efldi tengsl sín við þýska nas- ista og sumir hafa gengið svo langt að fullyrða að hann hafi fljótlega eftir að Breska þjóðernisjafnaðarmannadeildin var stofnuð verið orðinn réttnefndur út- sendari Þýskalands. Að minnsta kosti olli það læknishjónum þeim sem hann leigði hjá um þessar mundir miklu hugarangri hversu hátt þýska útvarpið var alltaf stillt í íbúð hans og hversu oft tónar Horst Wessel voru glamraðir á píanóið. En um leið var ást Joyce á Englandi ósvikin og hann heimtaði að enda alla mannafundi, sama hversu lítlfjörlegir þeir höfðu verið, á því að syngja enska þjóðsönginn. Sumarið 1939 mun William Joyce hafa verið ansi taugaóstyrkur og var um sig. Flestir hugsandi menn vissu að það væri einungis tímaspursmál hvenær stríð bryt- ist út og Joyce gerði þá upp við sig að fara til Þýskalands og þjóna nasistum þaðan. Eftir að þeir Hitler og Stalín gerðu sinn illræmda griðasáttmála í ágúst 1939 var bersýnilegt að ekki yrði lengur komist hjá styrjöld. Þá lét William Joyce sig hverfa og hélt yfir til Þýskalands ásamt konu sinni. Aufúsuestur í Þýzkalandi Joyce hlaut ágætar viðtökur í Þýska- landi og var þegar í stað ráðinn til þeirrar deildar þýska útvarpsins sem annaðist sendingar til Englands. Hinn 18. septem- ber 1939 heyrðist rödd hans í fyrsta sinn í útvarpinu. Hann var þá kynnir fréttanna en ekki leið á löngu uns hann var farinn að lesa fréttirnar sjálfur. Og það gerði hann af áfergju og nautn og átti það til að leggja út af fréttunum. Það munu hafa verið ófögur hljóð fyrir hið stríðshrjáða Eng- land. En annars varð dvölin 1 Þýskalandi Joyce ekki mikil gleði. Enskir starfsmenn þýska útvarpsins voru ekki margir og þeir voru ekki glæsilegustu fulltrúar ensku þjóðarinnar. Sem dæmi má nefna ungfrú Margaret Frances Bothamley, aldur- hnigna konu. Hún hafði fyrir stríðið lagt sitt af mörkum til þess að stofna samtök sem hétu því tilkomumikla nafni Fasista- deild heimsveldisins og þessi samtök voru síðan rekin úr íbúð hennar við Cromwell Road. Veslings ungfrú Bothamley vissi varla sitt rjúkandi ráð. Hún hafði komið með myndir af allri ensku konungsfjöl- skyldunni með sér til Þýskalands og vegg- fóðraði íbúð sína með þeim, og hún taldi sig hafa gengið í leynilegt hjónaband er hún var ung. Brúðguminn átti að hafa ver- ið þýskur tónlistarkennari að nafni Adolf og stóð ungfrúin á því fastar en fótunum að hann og Hitler væru einn og sami mað- urinn. Sömuleiðis má nefna John nokkurn Amery, hálfvitskertan Englending af góð- um ættum, sem reyndi í Þýskalandi að mynda hersveit stríðsfanga sem skyldi berjast með Þjóðverjum á austurvígstöðv- unum. Þessi hersveit Heilags Geörgs, eins og hún var kölluð, taldi aldrei nema fáeina tugi manna og það voru aðallega ruglu- dallar og fábjánar sem vitaskuld voru aldrei sendir austur til Rússlands. Allt þetta lið fór ósegjanlega i taugarn- ar á William Joyce sem taldi sig, vafalaust með réttu, mun fremri þessu fólki að gáf- um. Og hann var líka óánægður með hina þýsku yfirmenn sína sem honum fannst hafa lítinn skilning á störfum sínum. Engu að síður þjónaði hann þeim af stakri trúmennsku allt fram á síðasta dag stríðs- ins. Þótt halla færi undan fæti hjá Þjóð- verjum varð Lord Haw-Haw ekki hnikað. Hann hélt áfram að njóta þess að lesa upp sannar eða lognar fréttir af hrikalegum óförum bandamanna. Og hann vissi vel hvað hann var að gera. Hann virðist hafa litið svo á að úr því hann væri að fremja landráð væri eins gott að gera það al- mennilega. Hann hafði sannað, skrifaði snöfurkvendið Rebecca West, að ef maður elskar land sitt ekki nógu mikið til þess að ætla því rétt til sjálfsstjórnar þá endar maður á því að elska það alls ekki, heldur hata það. Ótal sinnum hafði hann talað af mestu ánægju um dráp Þjóðverja á lönd- um sínum en það taldi hann ekki mikils- vert. Hann var viss um það framan af að hann myndi snúa aftur til Englands í fylk- ingarbrjósti þýskra hersveita og síðan hjálpa til við að byggja þar upp fullkomið þjóðfélag nasisma en eftir því sem leið á stríðið varð þessi von veikari. Að lokum slokknaði hún alveg en trúnaður Joyce við nasistana hélst eftir sem áður órofinn. Hinn 30. apríl 1945 talaði Lord Haw- Haw í síðasta sinn í þýska útvarpið, þá frá Hamborg. Síðustu vikur og mánuði hafði hann heldur færst í aukana en hitt en nú játaði hann ósigur. Hann fullvissaði Breta hins vegar um það að í rauninni væri ósig- urinn þeirra og án aðstoðar Þýskalands gæti Bretland ekki komist af í framtíðinni. Svo kvaddi Lord Haw-Haw. Dauðadómur OGHENGING Hann reyndi að komast undan. Ásamt konu sinni faldi hann sig í skógunum utan við Hamborg og hugðist komast yfir landamærin til Danmerkur á fölsuðum passa. En hermenn bandamanna voru hvarvetna og 28. maí gekk Joyce fram á tvo enska liðsforingja sem voru að safna viði í skóginum. Hann hefði getað komist undan en það var eins og bresku einkenn- isbúningarnir heilluðu hann. Hann hafði þegar allt kom til alls dáð enska hermenn frá blautu barnsbeini og sjálfur reynt að komast í herinn. Loks kallaði hann til her- mannanna á frönsku: „Hér eru nokkrir fleiri bútar." Þeir litu furðu lostnir á þenn- an pervisna mann sem ávarpaði þá á frönsku i miðjum þýskum skógi. Hann endurtók sömu setninguna en nú á ensku: „Here are a few more pieces." Þá var öllu lokið því vitaskuld þekktu hermennirnir röddina. „Þú ert þó ekki William Joyce?" sagði annar þeirra. Joyce stakk hendinni í vas- ann til þess að draga upp falsað vegabréf sitt og annar hermannanna, sem hélt að hann ætlaði að grípa til skammbyssu, skaut hann umsvifalaust í hnéð. Síðan var Lord Haw-Haw fluttur á hersjúkrahús. Sárið var ekki alvarlegt og Joyce var fljótlega fluttur til Englands, ekki sem merkisberi nasismans heldur sem aumur fangi á leið til réttarhalda fyrir landráð. Viðurlögin voru dauðarefsing. Réttarhöldin urðu býsna löng og ströng. Það lék að vísu enginn vafi á um sekt Joyce en hins vegar reyndu lögfræðingar hans að sanna að hann hefði aldrei verið breskur ríkisborgari og því væri hann tæknilega séð ekki sekur um eitt eða neitt. Þessar lagaflækjur er ekki ástæða til að rekja hér en Joyce hafði hina mestu skemmtun af fettum og brettum lögfræðinganna. „Það verður gaman að sjá hversu langt þeir komast með þetta," sagði hann eitt sinn í fangelsinu. Þessar síðustu vikur sínar virðist William Joyce hafa öðlast meira hugrekki en menn höfðu áður orðið vitni að hjá honum. Hann tók því að sögn furðu vel þegar tilraunir lögfræðinganna reynd- ust fánýtar og hann var dæmdur til dauða. Dómnum var fullnægt hinn 3. janúar 1946. Sagt er að á leið sinni til gálgans hafi William Joyce numið staðar andartak, lit- ið niður á skjálfandi hné sín og brosað kaldhæðnislega. Höfundur er blaðamadur í Reykja- vík. Elísabet Jökulsdóttir Ljóðið sem hljóp Eftirfarandi birtist í jólablaði 1985, en þar sem leturrugl- ingur átti sér stað, er textinn endurbirtur Skáldið efaðist um stöðu ljóðsins og fór á fund og þá var Ijóðið á fundi og mörg ljóð saman og ljóðið var í setningum og spumingum og ljóðið reis upp frá dauðum án þess að hafa dáið eða á þetta að vera brandari huxaði ijóðið og var á hraðbergi í bjargsigi og skáldið tíndi egg úr bjarginu og inní eggjunum voru orð og skáldið saup hveljur úr eggjunum og ljóðið fór á sópi um skýin og fór á fundinn og ljóðið hafði tyllt sér niður til að hlæja í setningu að spumingu og svo var fundarhlé og ljóðin sveifluðu sér í ljósakrónunum og vom allsgáð og létu sig detta oní rauðvíns- glösin og urðu að röfli um sig og ljóðið sötraði gegnum bleikt nástrá vínið og lét sig fljóta á klaka í hafínu í glasinu og þið erað öll vinstrisinnaðir hommar þusaði ljóðið spakt og mikið með sig og orðið fraus og menn þóttust ekkert hafa heyrt og ljóðið skrapp skælbrosandi í felur og ég er hafíð yfír dægurþras sagði ljóðið og fór á bömmer oní stráinu sem varð einsog Ijóð í laginu eða er ég kannski alþjóðlegur tjáningarmiðill heyrðist úr stráinu eða er ég kannski skáldsaga eða er ég pönktíska eða málverk eða vídeógjömingur eða innrímuð hringhenda eða mótorhjól eða fundur eða kvikmynd er ég kannski sonnetta eða langt eða stutt eða áróður eða innblásinn andi eða er ég kannski prósi er ég kannski rímaður prósi hvæsti ljóðið og öslaði á svörtum sjálflýsandi gúmmístígvélum gegnum skáldlega rigningu og komst í þunga þanka og skvetti ljóðslega úr drallupollunum og ljóðið vissi að það var engin spum- ing það varð að vera spuming eða á ég kannski að fínnast í skilgreiningu svo skáld- in geti fundið sig þessir vesalingar og rigningin varð skáldlegri við enda götunnar og ijóðið sá eftir mjóum ketti sem hvarf inní næsta húsagarð og ég er engin spum- ing hvíslaði ljóðið og skimaði upp tírætt bjargið ég er ljóðið sagði ljóðið er ljóð og tiplaði nakið inní lokaorðin á fundinum á balletts- kóm og ljóðið gekk berfætt af fundinum og bað ballettskóna að fylgja sér eftir sátu skáldin ljóðlaus en ljóðið fór flissandi burt hvítir ballettskór sáust hvatvísir klífa bjargið við verðum að halda annan fund sögðu skáldin ljóðrænulaus og athuga þetta með stöðu ljóðsins bættu bókmenntafræðingam- ir hjálpfúsirvið. (en) ljóðið fór á ljóshraða nakið á gulum skóm með kafaragleraugu og gregoríanska tónlist í vasadiskóinu sínu og fallhlíf í hinum vasanum fór þangað sem því sýndist að gera það sem þvi sýndist... ... það ætti að banna mig það ætti að banna mig söng ljóðið hástöfum. Elísabet Jökulsdóttir (Jakobssonar) er ung Reykjavíkurkona og hafa Ijóð eftir hana oft birzt í Lesbók. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. FEBRÚAR 1986 1

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.