Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1986, Blaðsíða 12

I
Léttara
að tala
við Maríu
enGuð
tilefni árs tónlistarinnar 1985, sem einnig var ár
kirkjutónlistar, bað Norræna Tónlistarnefndin
(Nomus) tuttugu tónskáld frá Norðurlöndunum um
að semja trúarleg tónverk. Eitt þeirra skálda, sem
beðið var, var Hjálmar H. Ragnarsson, en hann er
Göran Bergendal skrif-
ar um tónskáldið
Hjálmar H. Ragnars-
son sem er bandaríkja-
menntaður ísfirðingur
og hefur til þessa eink-
um samið kammertón-
list og kórtónlist.
mér reynist léttara að tala við Maríu en
GUO. : Bandaríkjamenntadur ÍSFIRÐINGUR Hjálinar H. Ragnarsson fæddist á ísafirði árið 1952 og er alinn þar upp. Hið mikla og blómlega tónlistarljf þessa litla baijar býggist fyrst og fremst á tónlistafskóla
fH! staðarins, en honum hefur verið stjómað
Myndskreyting á síðunni er forsíðu- frá fimmta áratugnum af föður Hjálmars,
skreyting aftríói fyrir klarinet, píanó ogselló eftir Hjálniar H. Ragnarsson hinum nafntogaða Ragnari H. Ragnar. Hjálmar stundaði framhaldsnám hjá Seymo- ur Shifrin og Harold Shapero við Brandeis- háskólann og hjá tékkneska tónskáldinu Karel Husa við Cornell-háskólann í Banda- ríkjunum. Þá stundaði hann einnig nám við 'Hljóðrannsóknarstofnunina í Utrecht í Hol- landi. Af Shifrin lærði hann meðal annars „að svo mikið hefur nú þegar verið samið af tónlist að lítil ástæða er til að bæta við það mikla magn nema manni sé þeim mun meira niðri fyrir.“
vel þekktur í íslenzku tónlistarlífí fyrir störf
sín sem tónskáld, kórstjómandi, fræðimaður
og kennari. Það vakti athygli að tónlistar-
nefndinni, en að henni standa ríki sem öll
játast undir Lúterstrú, barst frá Hjálmari
kórverk við latnesku bænina Ave María.
Um þetta sagði Hjálmar:
„Þar sem ég hefi orðið svolítið kaþólskur
í seinni tíð, þá fannst mér það góð hugmynd
að Lúterska kirkjan eignaðist Ave Maríu.
Það var mikil yfirsjon hjá Lúterskum að
úthýsa einum stórkostlegasta þætti kaþ-
ólskrar hefðar, dýrkuninni á Maríu. Ég er
sjálfur ekki mjög heittrúaður, en mér fellur
ákaflega vel allur sá hugblær sem þessi
Móðir Guðs vekur hjá manni. Fyrir mér er
hún tákn fijóseminnar, ástúðarinnar ...
Þetta er mjög einföld tónsmíð, en það var
það sem beðið var um, og er hún borin
uppi af þróttmikilli laglínu frá upphafi til
enda. Ég notaði þessa laglínu líka í leikriti,
sem byggði á einrödduðum kaþólskum
•messusöng. Núorðið þýðir ekki að beita
neins konar loddarabrögðum í kórtónlist,
enda eru flestir orðnir dauðleiðir á þessum
gömlu kórbrellum — það er tónlistin sjálf
sém gildir. Ég nota til dæmis aldrei í söngn-
um hróp eða hvískur ...“
Hjálmar hefur talsverða reynslu í kór-
SÖhg, bæði sem stjórnandi og tónskáld. í
Tiokkur ár var hann stjórnandi Háskólakórs-
jns, sem hann fór með í söngferðalög til
írlarids, Sovétríkjanna og víða um ísland.
Sum mikilvægustu verka hans eru einmitt
samin fyrir kór, til dæmis CANTO fyrir
þrjá kóra, hljóðgervil og ljósabúnað, en
kveikjan að því verki voru fjöldamorðin á
flóttamönnum í Líbanon 1982, og yfirlætis-
laus GLORIA (sungin á Norrænum tónlist-
ardögum haustið 1984) sem Hjálmar lýsir
sem „þögulum lofsöng, dapurlegum dýrðar-
söng, hugsunum efasemdarmanns um
ástand lífs á jörðu. Trúin hefur verið tekin
frá okkur, en kannski þörfnumst við hennar,
og þessi tónlist er tjáning mín á þeirri trúar-
þörf. Það er mér hvorki léttbært né auðvelt
verk að semja lofsöng Drottni til dýrðar;
Hjálmar H. Ragnarsson
Á Comell, en þar er stærsta rannsóknar-
safn íslenzkra bóka utan íslands, skrifaði
Hjálmar viðamikla meistaraprófsritgerð um
tónlist Jóns Leifs (1899—1968). Þessi rit-
gerð er einstök í íslenzkum tónvísindum að
því leyti, að hún fjallar um tónlist okkar
tíma. Hjálmar og Jón Leifs eru fullkomnar
andstæður, bæði hugmyndafræðilega séð
og tónlistarlega, en það gerði aðeins glímuna
við tónlist Jóns auðveldari: „Þrátt fyrir að
mig greini á við Jón í fjölmörgum grundvall-
aratriðum þá virði ég hann sem mjög gott
og mjög frumlegt tónskáld; hann hefur samt
ekki haft nein teljandi áhrif á tónsköpun
mína, kannski heldur þvert á móti.“
Hins vegar gengst Hjálmar fúslega við
áhrifum frá fransk-bandaríska tónskáldinu
Edgard Varése — „ekki aðeins frá tónlist
hans heldur einnig af lífí hans og lífsspeki,
skoðunum hans á því umhverfi er hann bjó
i', skrifum hans um hljóð og hreyfingu þess
í rými, og af skrifum hans um hljóðmassa
og áhrifa þeirra á hvem annan. Tónlist
hans er þrungin innri spennu, og ég er
eindregið þeirrar skoðunar, að einmitt mikl-
ar en beizlaðar ástríður séu tónsköpuninni
fiauðsynlegar. Ég vil að hver einasti tónn
og hvert einasta hljóð hafi skýran tilgang
í verkinu."
. Hjálmar hefur einkum samið kammertón-
list og kórtónlist. Meiriháttar raftónverk
bíður ófrágengið niður í skúffu: á meðan
hefur þetta tónverk það ágæta hlutverk að
vera uppspretta geisiandi hugmynda sem
valda áreitni í tónsmíðavinnunni frá einum
deginum til annars. Önnur stór tónsmíð, sem
einnig er ófrágengin enn sem komið er, er
tonverk fyrir stóra sinfóníuhljómsveit. Við
fyrstu sýn virðist þetta hljómsveitarverk
vera náskylt raftónverkinu NOCTURNE,
einkum þó hvað varðar formbyggingu, en
auk þess gefur það mjög athyglisverða
mynd af því svíði tónlistar, sem tónskáldið
h(*fur verið hvað tregast við að sýna sig á.
SÉRSTÖK TÓNSMÍÐATÆKNI
Á árinu 1978 samdi Hjálmar etýður fyrir
flautu, sem flautusnillingurinn Manuela
Wiesler lék síðar af mikilli snilld. í þessum
etýðum kemur fram tónsmíðatækni, sem
tónskáldið hefur síðan haft mikjar mætur á.
Þessi tækni felst einkum á þyí, að unnið
er aðeins með mjög takmarkaðáin fjölda tóna
og eru hinir tónarnir sparaðir og geymdir
til þess tíma þegar ná þarf fram mikilvægum
áhrifum. Framúrskarandi dæmi um notkun
þessarar tækni má heyra í tríói fyrir klarín-
ett, selló og píanó, sem Hjálmar skrifaði
fyrir millilgöngu Sænsku Tónleikastofnun-
arinnar handa Islenzka kammertríóinu, sem
flutti það á hljómleikaferð sinni um Svíþjóð
veturinn 1984. í fyrstu tveimur þriðju hlut-
„Núorðið þýðir ekki að beita
neins konar loddarabrögðum
í kórtónlist, enda eru flestir
orðnir dauðleiðir á þessum
gömlu kórbrellum — það er
tónlistin sjálf sem gildir. Ég
nota til dæmis aldrei í
söngnum hróp eða
hvískur..
um þessa verks þá notar Hjálmar aðeins
fjóra tóna (Dís, E, F og Ges); þeir virka
táknrænt sem þröngt fangelsi sem sellóið
reynir að bijótast út úr þrátt fyrir ákafa
oirahríð við hin hljóðfærin tvö. Og loksins
þegar sellóið finnur smugu og öðlast frelsið
þá fær það í síðasta hluta verksins tækifæri
til að láta alla tónana og allt tónsviðið hljóma
í Iöngum og ástríðufullum einsöng.
Það má ekki túlka frelsisbaráttu sellósins
í þessu tríói sem eins konar tákn fyrir flótta
mannanna undan hvers konar hömlum;
þetta verk er sérstaklega tíleinkað eiginkonu
tónskáldsins, Sigríði Dúnú, en hún er full-
trúi baráttukvenna á Alþingi íslcndinga.
Hjálmar hefur fylgst með erfiðri baráttu
eiginkonu sinriar fyrir réttindum kvenna og
fyrír hinum ýrrisu pólitísku málum, og hefur
þetta efiaust haft áhrif á .smíði tríósins.
Engu að síður má líka túlka frelsisbaráttu
sellósins í víðara samhengi — sem baráttu
fyrirfriði og réttlæti í heiminúm.
Þetta tríó er hvort tveggja í senn, mjög
innilegt og þrungið gífurlegri spennu: Tón-
skáldið sjálft segir það vera „ástríðufullt."
Að þessu leytinu til er það framhald þróun-
ar, sem kemur fram í tveimur af fyrri verk-
um höfundarins, RÓMÖNZU (1981) fyrir
flautu, klarínett og píanó, og CANTO (1982)
fyrir þrjá blandaða kóra. ROMANZAN hlýt-
ur að valda þeim vonbrigðum, sem búast
við blíðlegri náttúrustemmningu eða róm-
antískum ástaróði, því að hér er á ferðinni
„rómanza" okkar tíma og okkar heims; tíma
mótorhjóla, stórmarkaða, stórborgarbúa,
gervihnatta, og tíma ótakmarkaðs fjöl-
breytileika og ósamrýmanlegra andstæðna.
í þessu verki er eldheit, eirðarlaus og kvala-
12