Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1986, Síða 10

■*
væntingar og vonar, áfengissýki og sjúk-
dóma og ótimabærs dauða. I Saigon eru
engar árstíðir, bara stöðugur, lamandi hiti.
ÓSIGURINN VIÐ
DienBienPhu
í heimsstyijöldinni síðari, þegar Frakk-
land var á valdi Þjóðveija, reiknuðu flestir
Frakkar austur í Víetnam fastlega með
því, að Þýzkaland og Japan mundu vinna
stríðið. Lengi vel létu Japanir þó frönsku
nýlenduherrana í Víetnam í friði, þar til
þeir af einhverri ástæðu réðust skyndilega
inn í landið í marzmánuði 1945 og hemámu
það á skömmum tíma, rétt áður en þeir
biðu sjálfír sinn mikla ósigur í heimsstyijöld-
inni, þegar Bandaríkjamenn vörpuðu atóm-
sprengjum á Hirosima og Nagasaki. Um
sama leyti áttu Fakkar ásamt Englending-
um í stöðugum skærum við norður-víet-
namskan uppreisnarher undir forystu Ho
Chi Minhs. Bandaríkjamenn, sem alltaf hafa
haft megnustu andúð á nýlendustefnu Evr-
ópumanna, studdu á þessum tíma Ho Chi
Minh og þjóðfrelsishreyfingu hans með ráð-
um og dáð í baráttunni við frönsku nýlendu-
herrana.
Þegar heimsstyijöldinni síðari lauk, heldu
Frakkar einir áfram að beijast við Víet
Minh-liða Ho Chi Minhs, og áður en varði
logaði allt Vietnam í styijaldarátökum á
nýjan leik. Úrslitaorustan milli franska ný-
lenduveldisins og víetnömsku þjóðfrelsis-
hreyfíngarinnar var svo háð við Dien Bien
Phu árið 1954, þar sem Frakkar biðu alger-
an ósigur og misstu mikinn liðsafla. Veldi
þeirra í Víetnam var þar með lokið, tæplega
hundrað ára franskt nýlendutímabil á enda.
Þá komu Bandaríkjamenn skyndilega til
skjalanna og hófu sitt eigið Víetnamstíð,
þar sem Frakkar höfðu orðið frá að hverfa
í baráttunni við Víet Minh. Eins og venjulega
skildi enginn í Saigon þá pólitík, sem lá til
grundvaliar þessum styijaldarátökum.
Enn Meiri Hernaðarlegar
Hrakfarir
Ótrúlegt, nær algjört þekkingarleysi
Bandaríkjamanna á landi og þjóð Víetnams
kom strax í upphafi berlega fram í styijald-
arrekstri þeirra þar eystra. Þetta land var
gjörólíkt Virginíufýlki eða Vestur-Evrópu,
viðhorf Víetnama og hugsunarháttur, siðir
og venjur voru algjörlega framandi, bar-
dagaaðferðir þeirra komu óþægilega á óvart.
Gífurlegur fjöldí bandarískra hermanna féll
í valinn í árangurslausum sóknarlotum hins
volduga herveldis gegn Víet Minh, sem
Bandaríkjamenn tóku að kalla Víet Cong-
liða; feikilegt magn dýrustu hergagna,
þaulhugsaðra morðtóla og herbúnaður,
tapaðist ýmist með öllu á fenjasvæðunum,
í frumskóginum eða féll í hendur Norðan-
manna og var brátt beint gegn Bandaríkja-
mönnum sjálfum. Ameríkanar vissu aldrei
almennilega, hvaða Víetnamar voru á þeirra
bandi og hveijir voru óvinir. Þjónninn á
bamum í Saigon gat verið Víet Cong,
vændiskonan, sem bandaríski foringinn var
að gamna sér við um nóttina, gat átt það
til að draga upp hníf og keyra í bakið á
ástmanni sínum, víetnömsku hermennimir,
sem börðust við hlið Bandaríkjamanna úti
á vígvöllunum, gátu verið Víet Cong-liðar
í dularklæðum. Allt var svo fjarstæðukennt,
svo ótrúleg fásinna, jafnvel í verzlun og
viðskipum. í Saigon gekk sú saga, að banda-
rísk hemaðaryfirvöld hefðu helzt keypt
sementið í hemaðarmannvirki sín í Suður-
Víetnam í Singapore, en Kínveijar þar í
borg fluttu sementið inn frá Hanoi í Norður-
Víetnam. Bandaríkjamenn notuðu sementið
m.a. til að steypa flugbrautir á herflugvöll-
um við Saigon, en þaðan flugu svo sveitir
bandarískra sprengjuflugvéla til árása á
sementsverksmiðjumar í Hanoi og víðar í
Norður-Víetnam.
Tuttugu ára styijöld Bandaríkjamanna í
Víetnam lauk svo hinn 29. apríl 1975 með
algjörum ósigri, þegar hersveitir Norður-
Víetnama tóku Saigon með áhlaupi; daginn
eftir var allt Víetnam á þeirra valdi. Banda-
ríkin, voldugasta herveldi heims, höfðu
gefíst upp í Saigon. Bandarísku herforingj-
amir og fjölskyldur þeirra fluttu út úr stóru,
glæsilegu einbýlishúsunum, sem Frakkar
höfðu reist á nýlendutímabilinu; leiðtogar
frelsishreyfíngar Sunnanmanna og fulltrúar
stjómvalda í Norður-Víetnam fluttu inn.
ÁFRAM SlGLT UNDIR
NÝJUFLAGGI
Einnig í þetta skiptið skrapp ég út í
Cholon, útborg Saigons þar sem um það
bil ein milljón Kínveija bjuggu hér áður
fyrr. Margir þeirra, sérstaklega hinir auðug-
ari, hafa selt eigur sínar, tekið fjármuni sína
í gulli og horfið úr landi, sumir á löglegan
hátt, aðrir sem bátaflóttafólk. Kínveijamir
frá Cholon skjóta svo upp kollinum síðar
meir í Singapore, Thailandi, Kalifomíu eða
í Ástralíu.
Síðdegis á hveijum fimmtudegi hefur sig
á loft flugvél frá Air France á flugvellinum
Than Son Nuth við Saigon. Þúsundir manna
safnast þar saman til að kveðja ættingja
sína, sem eru að flytjast úr landi.
Ennþá býr mikill §öldi Kínveija í Cholon;
það sézt m.a. af áletrununum yfir verzlunum
þeirra og verkstæðum. Á götunum er ennþá
sami manngrúinn, sama háreystin eins og
þegar Marguerite og kínverski elskhuginn
hennar lágu bak við rimlatjöldin og hlustuðu
í hitasvækju síðdegisins á raddklið veg-
farenda fyrir rúmlega hálfri öld.
Saigon, Parísarborg Austurlanda, er eins
og fallegur skrúðgarður, skrifaði franski
landstjórinn um síðustu aldamót og enn
þann dag í dag eru það sannmæli. Saigon
er líka stríð og ást, ósigur og uppgjöf, sjúk-
leiki og dauði, örvænting og von.
Saigon er barmafull af öllu því bijálæði,
sem einkennt hefur mannkynssöguna á síð-
ustu áratugum. Hún er óræð gáta, miskunn-
arlaust heit borg, þar sem allt of mikið
hefurþegargerst.
Þúsund ár styrjaldarátaka
Á 10. öld
Víetnamar losa sig undan yfirráðum Kín-
veija og taka að setjast að í syðri hluta
landsins.
1858
Frakkar heija landvinningastríð í Víetnam.
1859
Frakkar hertaka Saigon.
1867
Frakkar ráða orðið yfir öllum suðurhluta
Víetnams.
1884
Allt Víetnam á valdi Frakka.
1897-1903
Paul Doumer landstjóri Frakka í Víetnam.
1930
„Kommúnistaflokkur Indókína" stofiiaður.
1940
Franska Vichystjómin snýst gegn Jajiönum.
1941
Þjóðfrelsishreyfingin Víet Minh stofnuð.
1945
Ho Chi Minh lýsir jrfír sjálfstæði Víet-
nams; Englendingar, Frakkar og Japanir
beijast saman gegn Víet Minh-liðum, síðar
eru það Frakkar einir, sem stríða gegn þjóð-
frelsishreyfíngunni.
1954
Frakkar bíða ósigur við Dien Bien Phu.
Sáttmáli undirritaður í Genf, sem í reynd
verður til þess að skipta Víetnam í tvo
hluta. Styijöld á nýjan leik, þar sem Banda-
ríkjamenn verða hinn stríðandi aðili gegn
þjóðfrelsishreyfingunni, í stað Frakka áður.
1973
Samkomulag um vopnahlé gert í París.
Víetnam áfram skipt í tvo hluta.
1975
Hersveitir Norður-Víetnama og þjóðfrels-
ishreyfíngar Suður-Víetnama taka Saigon
herskildi.
IKaliforníu tók hópur sérfræðinga í líffærafræði
taugakerfisins sér nýlega fyrir hendur að rannsaka
sýni úr heila Alberts Einstein með það að markmiði
að öðlast skilning á eðli snilldar. Vísindamennirnir
gerðu samanburð á heila Einsteins og heilasýnum
úr „venjulegum" einstaklingum og gerðu
sér vonir um að þannig fengjust líffræðileg
sönnunargögn sem skorið gætu úr því í
hveiju munurinn á sérstöku hæfíleikafólki
og venjulegu fólki væri fólginn. Áþekkar
rannsóknir hafa farið fram áratugum saman
en árangurinn hefur orðið harla lítill. Þessi
rannsókn leiddi ekki til niðurstöðu.
í þessu sambandi vaknar spumingin um
það hvort slíkar rannsóknir séu siðferðilega
réttlætanlegar jafnvel þótt þær bæru árang-
ur sem hefði vísindalegt gildi. Þeirri spum-
ingu leitast Walter Reich við að svara í
grein sem birtist í New York Times Magaz-
ine, um leið og hann skýrir frá ástæðu þess
að hætt hafi verið við slíkar rannsóknir á
heilum manna á borð við Lenín og Ivan
Pavlov. Greinarhöfundur er geðlæknir í
Washington D.C. og höfundur bókarinnar A
Stranger in My House: Jews and Arabs in
the West Bank. Reich segir um þessar heila-
rannsóknir: „Kannski við ættum að sýna
þeim látnu þá virðingu að láta heila þeirra
ífriði."
ElNSTEIN: TÁKN
FULLKOMNUNAR
I auglýsingaherferðum þar sem glysgimi
er ríkjandi kom alþjóðafyrirtæki því inn hjá
neytendum að snilld framleiðslunnar jafnist
á við snilld Alberts Einstein. Síðan Einstein
lézt fyrir 30 árum er hann orðinn þvílíkt
tákn um fullkomnun og hámark mannlegra
yfirburða að jafnvel kaupsýslumenn eru
famir að bera lotningu fyrir kostum hans
og manngildi enda þótt honum tækist aldrei
að hafa reglu á eigin fjárreiðu. Það er því
ekki að undra þótt vísindámenn séu enn
þann dag í dag að grafast fyrir um ástæður
þess að hann var svo snjall. Aðferðin sem
þeir nota kann að virðast algjörlega rökrétt:
Þeir rannsaka heila hans.
Hópur sérfræðinga í líffærafræði tauga-
kerfisins, sem starfandi er í Kalifomíu, hafði
nýlega upp á heila Einsteins í Missouri þar
sem líffærið hafði varðveizt og verið geymt
í pappakassa á bak við ölkæli í Kansas en
verið flutt þaðan þegar meinafræðingurinn
er á sínum tíma hafði krufið lík Einsteins
fluttist búferlum. Vísindamönnum, er starfa
undir stjóm Marian C. Diinond og Amold
B. Scheibel, tókst að fá meinafræðinginn
til að láta þeim í té fjögur lítil sýni úr heilan-
um og þau vom síðan athuguð í smásjá.
Rannsóknin leiddi til niðurstöðu sem gaf
ástæðu til að ætla að í einu þessara sýna
væri vefur sem kynni að hafa gegnt sérstöku
hlutverki varðandi snilld Einsteins.
Niðurstaðan vakti vemlega athygli meðal
vísindamanna á þessu sviði en jafnframt
ágreining. Þó kann að vera að í þessu
sambandi hafi ekki verið tekið nægilegt
tillit til þess að rannsóknir, sem Einstein-
rannsóknin var einungis liður, í eiga sér
langa sögu. í þeirri sögu em kaflar er varða
aðra merkilega heila, m.a. Leníns, og hún
kann fremur að varpa ljósi á það hvemig
litið er á snillinga og það vald sem þeir
hafa yfir öðm fólki en að skýra ástæðumar
fyrir sjálfri snilldinni.
HEILILENÍNS: 34 ÞÚS.
SNEIÐAR
Árið 1925, ári eftir að Lenín safnaðist
til feðra sinna, fól Sovétstjórnin Oskar Vogt
prófessor og forstöðumanni Kaiser Wilhelm
heilarannsóknastofnunarinnar í Berlín að
rannsaka heila hins látna Sovétleiðtoga.
Vogt var fenginn til að koma á fót sérstakri
stofnun í Moskvu sem hafði það hlutverk
eitt að skýra frá sjónarmiði „efnishyggjunn-
ar“, þ.e. efnafræðilega, orsök hinnar póli-
tísku og heimspekilegu snilldar Leníns.
Skv. fréttaklausu í Prövdu 1927 skýrði
Vogt háttsettum sovézkum embættismönn-
um frá því að honum hefði tekizt að skipta
heilanum í 34 þúsund sneiðar svo unnt
væri að rannsaka hann til hlítar. Skömmu
eftir að greinin birtist í Prövdu birtist í The
Joumal of the American Medical Association
grein þar sem tekið var undir sjónarmið
Vogts, en þar segir m.a.:
„Merkjanleg þróun strýtulaga fmma (í
heilaberki Leníns) hafði það óhjákvæmilega
í för með sér að starfsemin í hinum margvís-
legu hlutum heilans varð örari en ella.
Fjöldi boðleiða frá stiýtuframunum tengdi
þá hluta heilans sem annars hefðu verið
algjörlega aðskildir. Þessar boðleiðir skýra
ennfremur hina miklu fjölbreytni og marg-
breytileika þeirra hugmynda sem til urðu í
heila Leníns og einkum og sér í lagi hæfi-
leika hans til að gera sér á svipstundu grein
fyrir kjama málsins þegar hann stóð frammi
fyrir flóknum vandamálum og viðfangsefn-
um . . . Hinar fjölbreytilegu hugmyndir og
margslungið eðli þeirra, ásamt því hve
Lenín var skotfljótur að átta sig á við-
fangsefnum og skilja þau, gæddi hann
óvenjulegu innsæi... Með öðmm orðum
má skýra heilastarfsemi Leníns svo að
aragrúi samstilltra hljóða, sem streymdu
fram í hröðu og stöðugu flæði, hafi myndað
heildarbylgju stórfenglegs jafnvægis ...
Þetta er lykill efnishyggjunnar að því hvern-
ig snilld Leníns var háttað."
Samkvæmt frásögn Stefans T. Possony
í bókinni „Lenin: The Compulsive Revolut-
ionary" hafði Vogt uppi metnaðarfullar
áætlanir um framhaldsrannsóknir á heila
Leníns. Gerðar vom áætlanir um rannsóknir
á heilum einstaklinga sem enn vom í tölu
lifenda. Þannig var ætlunin að rannsaka
heilahvel sovézkra snillinga á borð við rit-
höfundinn Maxím Gorkí, skáldið Vladimír
Majakovskí og það sem kemur mest á óvart,
Ivan Pavlov sem uppgötvaði það fyrirbæri
í náttúmnni sem nefnt hefur verið viðbröggð
við umhverfisáreiti. Ekki leið þó á löngu
áður en yfirvöldum í Sovét hætti að lítast
á skoðanir Vogts varðandi mismunandi
heilastarfsemi meðal fólks af mismunandi
kynþætti. Árið 1930 var hann kominn aftur
heim til Þýzkalands og Heilastofnunin í
Moskvu tók að helga sig öðmm viðfangsefn-
um en heila Leníns.
Engin Tengsl Sannanleg
Tilfellið Lenín var að þessu leyti aðeins
einn fjölmargra liða í tilraunum með það
að markmiði að finna taugafræðilega orsök
snilldar. Heili Jozefs Pilsudski marskálks
sem var þjóðarleiðtogi og forsætisráðherra
í Póllandi á millistríðsámnum var líka skor-
inn í sneiðar — 13 þúsund talsins — og
sama er að segja um heila annarra mikils-
háttar manna í Evrópu, m.a. vísindamanna,
heimspekinga, listamanna og stjómmála-
manna. í engu þessara tilfella reyndist unnt
að sanna að tengsl væm milli líffærafræði
taugakerfisins og afburðagreindar eða
andlegra hæfileika.
Reyndar greindu sumir þættir Einstein-
rannsóknarinnar hana frá öðmm slíkum
rannsóknum. í fyrsta lagi vom yfirburðir
Einsteins augljósari en yfírburðir Leníns,
Pilsudskis og annarra sem áður höfðu
komizt undir smásjá taugafræðinga á þess-
ari öld, a.m.k. að svo miklu leyti sem slík
er skilgreinanlegt.
Að auki beittu taugafræðingamir í Kali-
forníu nýstárlegri aðferð við að nálgast
viðfangsefnið. Aðferðin gmndvallaðist á
verklagi sem einn vísindamannanna, Marian
Diamond, hafði beitt er hún athugaði áhrif
auðgandi umhverfis á rottur. Hún veitti
því athygli að rottur sem settar vom á stað
þar sem aðrar rottur vom fyrir, auk marg-
víslegra og valinna hluta, framleiddu fleiri
fmmur í taugavefnum sem flytja ekki boð
en styrkja taugungana og stuðla að viðhaldi
þeirra en átti sér stað hjá rottum sem lifðu
í vanræktu umhverfi. Þessar stoðfmmur
virðast m.a. hjálpa til við efnaskipti í nær-
liggjandi taugungum sem talið er að annist
andlega starfsemi heilans. Þannig taldi
Diamond ástæðu til að ætla að fjölgun
stoðfmma kynni að hafa endurspeglað
aukna starfsemi taugunga hjá rottum sem
lifðu í auðgandi umhverfi.
VÍSBENDING STOÐFRUMA
Með því að beita þessari aðferð — að