Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1986, Qupperneq 13

fengið bandarískt vegabréf. En uppreisnin,
sem ungverska þjóðin gerði gegn hinum
kommúnísku valdaránsmönnum árið 1956,
setti strik í reikninginn og varð þess vald-
andi, að Starker varð um sinn að skrínleggja
allar áætlanir sínar varðandi einleikstón-
leika. Starker flutti foreldra sína og tengda-
foreldra til Bandríkjanna á árunum 1956
og 1957, og til þess að greiða þær skuldir,
sem hann varð að stofna til vegna þessa,
hélt hann áfram að leika sem fyrsti sellisti
Chicago-hljómsveitarinnar, þar til hann
hafði greitt þessar nýju skuldir sínar. Vel-
unnari hans, Fritz Reiner, lét í ljós óblandna
ánægju sína yfir þessu ráðslagi Starkers
að vilja halda áfram hjá hljómsveitinni undir
I hans stjórn.
Loks kom þó að því, að Starker hafði
komið fjárhag sínum aftur á réttan kjöl, og
honum var ekkert frekar að vanbúnaði að
taka upp einleikara-þráðinn á ný. „Það var
algjör léttúð og fásinna af mér, viðurkennir
Starker núna. Og satt bezt að segja gat
það varla talizt sérlega skynsamlegt af
fjölskyldumanni — dóttir hans var átta ára
gömul um það leyti — að hverfa frá öruggu
og velmetnu starfí sem fyrsti sellóleikari
Symfóníuhljómsveitar Chicago-borgar og
halda á vit óvissunnar sem einleikari. Fljótt
á litið jaðraði það við algjöra heimsku og
ekkert annað.
„Ég var hins vegar aldrei í neinum
minnsta vafa hið innra með mér að ég
mundi geta unnið fyrir mér sem einleikari.
Það var einfaldlega það, sem ég hafði frá
upphafi verið þjálfaður til að verða, og þess
vegna varð ég að halda inn á þá braut.“
Tvíþættur
Tónlistarferill
Skömmu eftir að Starker hafði sagt starfi
sínu hjá Symfóníuhljómsveit Chicago-borg-
ar lausu, bauð Háskóli Indiana-fylkis honum
fast starf sem prófessor við tónlistardeildina
í Bloomington. Hann tók því boði og hefur
æ síðan — með lagni og dálítilli útsjónarsemi
— tekizt að rækja með framúrskarandi
árangri starf sitt á báðum þessum sviðum
tónlistariðkunar. Slíkir starfshættir kreíjast
allt að því ofurmannlegs viljaþreks og út-
halds. Starker á sér eftirlætiskjörorð, sem
hann lætur menn gjarnan heyra: „Ef þú
þarft að æfa þig í 25 klukkustundir á sólar-
hring, skaltu bara fara klukkutíma fyrr á
fætur.“
Á einu meðal-starfsári er hann jafnan á
ferð og flugi anzi langt frá heimastöðvunum
í Bloomington í Indiana: Leið hans liggur
til Japans, Kóreu eða Taiwans, til Detroit,
Montreal, Charlotte, Salt Lake City,
Chicago, Cleveland, Toronto, New York-
borgar og víðar og víðar. „Það kann að
hljóma ankannalega, en ég hef komizt að
raun um, að þetta fyrirkomulag að stunda
tónleikahald út um víða veröld en búa
annars fast hér í Bloomington, eru hreint
og beint ákjósanlegustu lífshættir, sem unnt
er að hugsa sér.“
Þegar hann staldrar við heima hjá sér í
tvo daga inni á milli hljómleika, eru færri
tímar á stundaskrá hans heldur en venju-
lega.
Núna er einmitt frí milli anna, og flestir
stúdentamir hafa farið í leyfí frá Blooming-
ton. Hús tónlistardeildar háskólans er óvenju
kyrrlátt og fáir þar á ferli; aðeins einstakir
flaututónar og strjálar tónstigaæfíngar
heyrast óljóst í gegnum viðamiklar hurðim-
ar, sem era enda þræl-hljóðeinangraðar.
Starker bendir stoltur á þekkt nöfn, sem
prýða dyraskiltin á æfíngasölum tónlistar-
deildarinnar. „Það er ekki til neinn staður,
sem getur boðið tónlistarnemanda meiri og
betri kennslu," segir hann blátt áfram. „Ég
fæ ekki séð, að aðrir tónlistarskólar geti
boðið hvorki nemanda né kennara betri
aðstæður en þær, sem eru fyrir hendi héma.
Sjáðu! Héma er mikilhæfasti fiðlukennarinn,
sem nú er uppi!“ Hann bendir á hurðina á
æfingasal vinar síns Jósefs Gingolds, sem
í mörg ár var konsertmeistari Symfóníu-
hljómsveitarinnar í Cleveland undir stjóm
George Szells. „í öllum greinum fræða —
ekki bara á sviði tónlistar — era hér framúr-
skarandi menn."
Á Heimaslóðum
Starker leggur mikla áherzlu á mikilvægi
þess fyrir stúdentana, að Bloomington skuli
vera raunverulegur heimabær þeirra ein-
Ieikskennara, sem starfa við tónlistardeild
háskólans, jafnvel þótt þeir fari víða um
lönd til tónleikahalds inn á milli. Hann
segist ekki vera hrifinn af því fyrirkomulagi
við tónlistarkennslu, sem tíðkast við marga
tónlistarháskóla að halda uppi eins konar
„fallhlífadeildum", þar sem prófessorar í
ýmsum listgreinum koma í skyndiheimsókn-
ir til að leiðbeina nemendum sínum í flýti.
„Inn og út-aðferðin!“ segir Starker og það
vottar fyrir örlítilli vandlætingu í röddinni.
„Þeir úða örlitlu af vígðu vatni en eru ekki
að kenna."
Hann gengur inn í kennslustofuna, sem
hann hefur til umráða. Á hurðinni er skilti
með nafni hans og titlinum „virtur prófess-
or“, en þar fyrir framan hafði einhver skrif-
að ósköp settlega með blýanti atviksorðið
„mjög“. Starker virðist ánægður með þessa
viðbót. „Krakkarnir era alltaf að skrifa
eitthvað þarna. Stundum setja þeir „ó-“
fyrir frarnan!"
En það er greinilegt að nemendurnir taka
virðulegt yfirbragð hins virta prófessors
ekki of alvarlega. Nemendur Starkers dá
hann: „Hann er mér eins og faðir,“ segir
einn þeirra. „Það fínnst líka mörgum öðrum
í mínum hópi.“
Hinn rúmgóði, sólríki æfingasalur Star-
kers ber þess vitni, að hann er mikið notað-
ur. Við stóra gluggana, sem snúa út að
háskólahlaðinu, stendur flygill, hlaðinn
háum stöflum af nótnaheftum; hér og þar
standa stólar með beinu baki, en þeir era
svo sem engan veginn allir af sömu gerð.
Starker hefur þann háttinn á við kennslu
sína, að öðram nemendum hans er velkomið
að sitja sem áheymarfulltrúar inni í æfínga-
salnum, á meðan hann leiðbeinir einhverjum
skólafélaga þeirra í einkatíma.
GOFFRILLER GEFUR
RéttanTón
Hin ófrávíkjanlega krafa Starkers varð-
andi alveg óaðfinnanlega — sumir segja
„grafalvarlega" — nákvæmni í flutningi
tónlistar hefur ýtt undir þá almennu gagn-
rýni, að tónlistarflutningur hans sé kulda-
legur og skorti hæfilegan tilfinningahita og
ástríðufuna til þess unnt sé að kalla hann
stórbrotinn.
Starker andmælir þessum aðfinnslum af
stökustu rósemi: „Að því er mér viðvíkur,
er hin heilaga músíkalska þrenning í mínum
augum einfaldleiki, tær tónlistarflutningur
og jafnvægi. Ég lærði commedia dell’ arte
frá öllum hliðum, þegar ég lék í hljómsveit
Metropolitan-óperannar í New York. Ég
kann öll brögðin, sem beitt er. En ég hef
enga trú á slíkum leikaraskap, hef ekki álit
á froðufellandi átökum og hamagangi í túlk-
un. Allur góður tónlistarflutningur byggist
einfaldlega á fæmi og kunnáttu. Það er
þetta sem ég hef trú á. Atvinnulistamenn
eiga að miðla, og það sem þeir miðla felur
meðal annars í sér fullkomna tónbeitingu."
Hljóðfærið, sem Starker notar núna til
að framleiða á sinn einstaka tónblæ, var
smíðað í Feneyjum árið 1705 og var það
snillingurinn Matteo Goffriller, sem smíðaði
gripinn.
„í íjórtán ár lék ég á Stradivarius-selló,“
segir Starker til skýringar. „Það er eitt
stærsta sellóið, sem til er, og reyndin var
sú, að það hljóðfæri lék á mig fremur en
að því væri öfugt varið. Þar var ef til vill
ekki svo mjög stærðinni um að kenna, þegar
á allt er litið; ég held að Stradivarius-hljóð-
færi hafi sinn eigin hljóm. Því er aftur á
móti eins varið með mig og fiðluleikarana,
sem vilja ná fram sínum eigin tónblæ á
hljóðfærið: Þeir leika fremur á fiðlur smíðað-
ar af Guamerius del Gesu heldur en á Stradi-
varius-fiðlur. Og Goffriller-selló er hliðstæða
við del Gesu-fiðlu.“
Túlkunarformi Starkers hefur verið lýst
sem ólýmpískum stfl, og listamaðúrinn kýs
að flytja tónlistina á látlausan hátt, lausa
við alla kyngimögnun. „Ég hef einfaldlega
ekki trú á því, að góður tónlistarflutningur
eigi fyrst og fremst að byggjast á sérstakri
náðargáfu," heldur hann áfram. „Ef einhver
fremur í tónlistarflutningi þessi dulmögnuðu
brögð, sem vekja óskipta athygli og verða
listamanninum til svo mikils framdráttar,
þá á slíkur tónlistarflutningur sér sína skýr-
ingu, og er þá ýmist um að ræða beitingu
hraða eða áherzluþunga eða þá einhver
önnur atriði. Á músíkmáli er að finna skýr-
ingar á slíkum brögðum og einnig era fyrir
hendi tæknilegar skýringar.
MISKUNNARLAUS
SJÁLFSÖGUN
Janos Starker fer hvergi dult með einlæga
andúð sína á ýktum tónlistarflutningi, hvort
sem það er gert til þess að vekja á sér
athygli eða — það sem verra er — til þess
að breiða yfir ófullkomleika sinn á tækni-
sviðinu. „Ég get hreint ekki þolað skyndilega
hraðaspretti í tónlistarflutningi, sem ekki
eru til komnir af því að flytjandinn hafi
gert ráð fyrir þeim þannig, heldur sökum
þess að um er að ræða hljómþrep, sem
menn hafa ekki náð fram í tæka tíð. Að
halda nótu eins lengi og mér sjálfum sýnist,
er einfaldlega skortur á aga. Áginn er skýr-
ingin á öllu,“ segir hann ákveðið. „Frelsið
sprettur af aga; frjálsræðið á ekki að koma
fyrst og skella svo aganum ofan á það!“
Við kennslu er Starker hámákvæmur og
gagnorður í leiðbeiningum sínum, ekki óvin-
gjarnlegur en gerir ekki minnstu tilraun til
að slá nemendum sínum gullhamra. Hvöss,
blá augu hans fylgjast grannt með hverri
einustu hreyfingu nemandans. Hann rekur
tæknilega örðugleika upp í einstaka þætti.
„Innkoman hjá þér, þar sem þú grípur í
strengina, kemur of seint. Staccato felur
fremur í sér að stöðva strenginn heldur en
að taka á honum." Hann leikur þetta fyrir
nemandann á sitt eigið selló: „Sjáðu til!
Stöðvaðu strenginn við lok nótunnar. Það
er það, sem skiptir máli.
Eftir því sem líður á kennslustundina,
verða leiðbeiningamar örari: „Nærfærnari
áslátt! Ekki þessi loðnu hljóð! Miklu meiri
hrynjandi og miklu meiri orku! Hlustaðu,
hlustaðu ... Þú ert kominn á eftir sjálfum
þér! Sýndu, að þú ert farinn að verða sann-
færður um þessa laglínu!" Undir lokin verður
Starker beinlínis æstur; hann stekkur á
fætur, tekur að syngja, stjóma, vaggar sér,
stappar í gólfið, klappar, kemur nemandan-
um til að leggja sig allan fram við að túlka
Beethoven.
GlLDI SANNRAR LISTAR
Eftir kennslustundina segir Starker: „Það
fylgir því mikil ábyrgð að hafa orðið fyrir
þeirri blessun — eða bölvun — að hljóta
þess háttar hæfileika, sem unnt er að beita
á æðra sviði, sama á hvaða sviði það er. I
Það skiptir þá Qandakornið alls engu máli,
hvort það sem maður er að fást við hlýtur <
mikla viðurkenningu — er hafið upp til skýj-
anna á einhvem hátt eða skráð einhvers
staðar í yfirlitsrit. En ég held, að það sem
ég hef verið að starfa að sé hið rétta, og
það er mitt hlutverk að rækja þetta starf
eins lengi og ég get. Mitt starf er þess
eðlis, að það kann að hafa þýðingu fyrir
komandi kynslóðir. Ekki þannig, að mitt
nafn eigi að blífa að eilífu; það er öllu fremur
það, sem ég trúi á, sem á að haldast við lýði
eins lengi og kostur er. Það er þetta, sem
ég er að leitast við að géra. Grandvallarat-
riðin ... eða einfaldlega það að ná tökunum
á tónlistinni, hvort sem það gerist með því
að leika hana eða með því að kenna.“
Starker er harla ánægður með Blooming-
ton vegna þeirra hagsýnisjónarmiða, sem
ríkjandi era við tónlistarháskólann þar. Skól-
inn leitast við að veita nemendum sínum
réttan undirbúning sem verðandi sérhæfðir
starfskraftar, þrautþjálfaðir í samleik, því
mest iíkindi era á, að það verði einmitt
hlutskipti þeirra. Starker ljómar beinlínis
af stolti, þegar hann tekur að þylja upp
nöfn þeirra nemenda sinna, sem núna hafa
fasta stöðu hjá framúrskarandi hljómsveit-
um.
Einn af þessum sellóleikuram, Don Mol-
ine, sem búinn er að spila með Symfóníu-
hljómsveit Chicago-borgar í sextán starfsár,
leggur alveg sérstaka áherzlu á þann hæfi-
leika, sem gerði Janos Starker að svo
„æðislega góðum“ kennar fyrir sig. „Hann
verður að fyrirmynd, sem er feiknalega
hvetjandi fyrir nemendur, sama á hvaða
kunnáttustigi þeir era, en þó alveg sérstak-
lega þeim nemendum, sem hafa í hyggju
að gera hljómsveitarleik að atvinnu sinni.
Hann er ekki einungis tæknilega fullkominn
sellóleikari, heldur er hann líka afar skarpur
„analýtiker" á huglægum sviðum, og hann
kann að gera skýra grein fyrir hlutunum,
sem er alltaf innst inni kjarni góðrar
kennslu."
Moline rifjar upp eitt atvik frá kennslu-
stund hjá Starker, þegar hann áleit sig
hafa staðið sig afar vel. „Þá spilaði Starker
sama stykkið fyrir mig, og það hljómaði þá
svo ólíkt kunnáttusamlegar og göfugar. Og
þá fór ég að kvarta: „Hvemig stendur á
því, að það er alveg sama, hve vel ég leik
eitthvert verk, þú spilar það alltaf betur?“ 1
Starker svaraði þá: „Nú, sjáðu til, ég stend
ekki heldur í stað.“ Og þessum orðum hans
sló eins og leiftri niður í huga minn, ég
gleymi því aldrei. Þessi ummæli hans lýsa
því svo einkar vel, hvað það táknar að vera
alvöra-atvinnuhljóðfæraleikari.
Gífurlegur Munur
Á Huómsveitum
Starker fer hvergi í launkofa með þær
miklu gæðakröfur, sem hann gerir til tónlist-
arflutnings og framar öllu til þess, að virð-
ingin fyrir tónlistinni sé í fyrirrúmi. Hann
nefnir hroðaleg dæmi um misþyrmingar á
músík hjá nokkram hinna stærri symfóníu-
hljómsveita: „Á einu starfsári vildi svo til
að ég spilaði með fjórum af stærstu hljóm- ^
sveitunum á minna en þriggja mánaða
skeiði. Það var anzi fróðlegt að kynnast
mismuninum á flutningi þessara hljómsveita
og hegðun. Annars vegar var um að ræða
Symfóníuhljómsveit Chicago-borgar, sem
mér finnst vera ein sú bezta í heimi, og
Cleveland-hljómsveitin, sem kemst nálægt
því að teljast ein af þeim beztu — og það
af einni ofureinfaldri ástæðu: Þetta era þær
tvær einustu hljómsveitir í Bandaríkjunum,
sem hafa þá sjálfsvirðingu til að bera, að
ef einhver stjórnar þeim ekki vel, þá taka
þær til að spila jafnvel enn beturi Það er
af því að hljóðfæraleikaramir hugsa sem
svo: „Við erum þó ennþá hin eina og sanna
symfóníuhljómsveit. “
Tvær ömurlegustu hljómsveitimar í heimi
eru L’Orchestre de Paris og New York
Philharmonic. I þessum hljómsveitum era
alveg frábærir hljóðfæraleikarar, en þeir era
allir saman í hóp bara annars flokks lið eins
og hópur af krökkum í neðsta bekk, og
þegar einhver birtist til þess að stjóma þeim,
þá segja þeir „Náið í kennarann"! Þessar
hljómsveitir geta spilað frábærlega vel...
og svo geta þær líka tekið upp á því að
spila eins og svín.“
Starker tekur sér málhvíld eftir þessar
útlistanir um mismunandi gæði hljómsveit-
anna en segir svo að lokum: „Og það er
eitt, sem ég hef lært á öllum þesum áram,
og það er þetta“ — það kemur glettnisglampi
í augun — „maður verður að taka tónlistar-
flutning sinn alvarlega, maður verður að
taka kennsluna alvarlega. En aldrei sjálfan
sig.“
Halldór Vilhjálmsson tók saman eftir ýmsum
heimildum.
Þegar Starker er kominn aftur heim til Bloomington eftir löng og ströng hijóm-
leikaferðalög um viða veröld nýtur hann þess að kiæðast þægilegum hversdags-
fötum og taka tii við kennsiuna sem háttvirtur músíkprófessor.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. MARZ 1986 13