Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1986, Blaðsíða 12

in af lestri fræðibóka? Sjálfsagt spillir það
þó ekki miklu að kenna mönnum einhverja
sálfræði. Meðan heimilið var ennþá skjól
og kirkjan vé einstaklingsins fór „sálusorg-
un“ fram innan þeirra veggja; og á heimilun-
um lærðu menn sjálfkrafa einföldustu
umgengnisvenjur, m.a. gagnvart sjúkum og
sorgmæddum. En eftir að þau urðu sú alls-
heijar skiptistöð, sem hvergi er betur lýst
en í Stundarfriði Guðmundar Steinssonar,
er ég ekki frá því að einhvers lags kennsla
í sambúðarháttum og mannþekkingu verði
að flytjast inn í skólana, þ. á m. í réttinda-
nám kennara á framhaldsskólastigi (§é slíkt
nám yfír höfuð talið svara kostnaði). Það
væri þá viss réttlæting á sálfræði sem
kennslugrein er skryppi undan tímabærum
efasemdum Þorsteins Gylfasonar og ann-
arra um gildi hennar sem fræðigreinar.28
En hvaða heimanfylgju á að veita þeim
sem ekki fara að sinna afmörkuðum grein-
um heldur taka að sér að uppfræða bömin
og byijenduma — grunnskólakennurunum?
í hveiju getur fagmennska þeirra falist?
Eldmóð, natni og mannþekkingu má að
sjálfsögðu ekki bresta, né inngrip í þær stað-
reyndir sem skipta máli í kennslunni. En
sé meginbrú þessa samsetnings heil þá er
það eitt jafnan „sem mannar mann,/einn
munur, sem greinir annan og hann/—orðlist
hans eigin tungu", eins og Einar Benedikts-
son kemst svo stórfenglega að orði í kvæðinu
„Skáldmenn íslands". Mikilvægasta hlut-
verk grunnskólakennarans er máluppeldið,
að efna með nemendum í þann köst sem
logar hugsana þeirra geta nærst af. Því
verður að efla til muna íslensku- og rök-
fræðikennslu í Kennaraháskóla íslands,
gera hana að stærri hluta námsins en verið
hefur. Þá á ég að sjálfsögðu við alvöru-
kennslu um eðli og beitingu máls en ekki
þá andhælisiegu bókmenntafræði er kennir
mönnum að meta skáldskap eftir lærðri
sundurhlutan í stað inngróins fegurðar-
smekks; og hefur rænt fleiri ánægjunni af
lestri góðra bóka en nokkuð annað í veröld-
inni. Þess betur þætti mér og sem upp-
gctvunarkenningar skipuðu lægri sess í
slíku námi, best væri að þær dagaði alveg
upp. Það væri þá ekki fyrsta kollsteypan í
kennslufræðum á 20. öld.
Garður almennrar kennaramenntunar
ætti að vera rúmur inngangs en þröngur
útgöngu. Þaðan ætti aðeins að brautskrá
fólk með traust vald á íslenskri tungu, fólk
sem getur laðað fram sömu hæfileika hjá
nemendum sínum: glætt hugsun þeirra.
Hallgrímur Pétursson tók síst of djúpt í
árinni er hann kvað:
„Oft má af máli þeklga
manninn, hver helst hann er.“
10) Sbr. bók Proppers: The logic of Scientific
DiscLondon 1968.
11) Menón. Reykjavík 1985, bls. 91-92.
12) Sbr. formála að sama, bls. 33.
13) Sbr. Educational Psychology. A Cognitive
ViNew York - Sidney 1978, bls. 47.
14) Sbr. sama, bls. 40.
15) Sama, bls. 85 (lausl. |)ýð. K.K.).
16) Sbr. sama, bls. 82.
17) Sama, bls. 83 (lausl. þýð. K.K.).
18) Sbr. sama, bls. 533-535.
19) Sama, bls. 84 (lausl. þýð. K.K.).
20) Sbr. sama, bls. 116.
21) Sbr. sama, bls. 170 og áfram.
22) Sbr. sama, bls. 520.
23) Sbr. sama, bls. 552.
24) Sama, bls. 122 (lausl. þýð. K.K.).
25) Erindi Wolfgangs Edclsteins á ráðstefnu
BK og KHÍ 31. ágúst í fyrra hefur orðið nokk-
urs konar samnefnari þessarar umræðu. Um
„fagvitund" eða „prófessionalisma", sjá bls. 8
í glefsum úr erindinu: „Kennarar ættu að
móta skólastefnu." Ný menntamál, 4. tbl.,
3. árg. 1985.
26) Gorgias. Reykjavík 1977, bls. 45-47.
27) Þessa skemmtilegu siigu og margt annað bita-
stætt má lesa í grein Þorsteins Uylfasonar,
„Fræði eða fjárkúgun" í Morgunblaðinu, 3.
maí 1980.
28) Sbr. hina frægu Skímisgrein Þorsteins: „Ætti
sálarfræði að vera til?“.
Kristján Kristjánsson er deildarstóri í heimspeki
og félagsvísindum við Menntaskólann á Akureyri.
rruiloi
rísfiór
tl) liito
Stóridómur - Síðari hluti
F rillulífsbrot
voru algengust
EFTIR DAVÍÐ ÞÓR BJÖRGVINSSON
Með þeirri framsetn-
ingu sem hér hefur
verið viðhöfð er gefið
til kynna að Stóri-
dómur eigi sér fyrst
og fremst pólitískar
rætur. Hann sé aðeins
ein aldan í miklum
umbrotum þar sem konungsvaldið leitast
við að brjóta kirkjuvaldið á bak aftur.
Vangaveltur af þessu tagi svara þó ekki
öllum spurningum sem um þessa óviðfelldnu
löggjöf vakna. í Stóradómi er tekið harðar
á siðferðisafglöpum fólks en í nokkurri ann-
arri löggjöf um siðferðileg efni á íslandi.
Því vaknar sú spurning eðlilega, hvort sú
siðferðilega vandlæting, sem Stóridómur
hver meðul voru notuð í þessu skyni var
ekki kirkjunnar að ákveða.26 Til þess höfðu
hin veraldlegu yfírvöld fullt umboð. Ekkert
mælir því á móti dauðarefsingu ef það má
verða til þess að lögum og reglum verði
hlýtt. Þannig veitir hin lútherska kenning
a.m.k. samþykki sitt til þeirrar refsihörku
sem hér um ræðir, hversu mótsagnakennt.
sem það kann að virðast. Af þessu eru Ijós
hin óbeinu tengsl milli kenninga siðaskipta-
manna og harðra refsinga í siðferðisefnum.
Freistandi er að láta ekki staðar numið
við þetta, heldur kanna hvort ekki sé um
frekari samsvörun að ræða milli hugmynda
siðaskiptafrömuðanna og innihalds Stóra-
dóms. Liggur þá leiðin í kenningar Lúthers
um kynlífið og hjónabandið og skyld efni.
Er sú siðavöndun sem þar kemur fram í
samræmi við þann skort á umburðarlyndi
sem Stóridómur ótvírætt vitnar um?
Samkvæmt hugmyndum
Lúthers er kynferði partur
af sköpunarverki Guðs.27
Jafnframt eru kynin
þannig sköpuð að þau
laðast hvort að öðru.
sköpunarverk Guðs. „Og Guð skapaði
manninn eftir sinni mynd, hann skapaði
hann eftir Guðs mynd: hann skapaði þau
karl og konu. Og Guð blessaði þau, og Guð
sagði við þau: Verið fijósöm, margfaldist
og uppfyllið jörðina," eins og segir í fyrstu
Mósebók, fyrsta kafla, 28. versi. En vegna
syndafallsins er maðurinn fæddur í synd.
Af þessum sökum nýtur kynlífíð ekki náðar
fyrir augliti Guðs nema innan vébanda
hjónabandsins. í þessu öllu samsvara hug-
myndir Lúthers hugmyndum miðaldakirkj-
unnar að verulegu leyti. í framhaldi af þessu
leggur Lúther mikla áherslu á að sérhver
einstaklingur sé skapaður til að ganga í
hjónaband, þó með nokkrum undantekning-
um sem ekki er ástæða til að fjalla frekar
um hér. Samkvæmt þessu er sérhver ein-
staklingur sem ekki gengur í hjónaband
dæmdur til lauslætis, skækjulifnaðar eða
sjálfsfróunar. Sá sem víkur sér undan hjóna-
bandinu storkar Guði, og í stað þess að
fara að vilja hans fer hann að vilja Satans.
Hér er athyglisverð hin þunga áhersla,
sem Lúther leggur á þá skoðun, að kynlíf
vitnar um, eigi sér einhveijar forsendur í
boðskap siðaskiptafrömuðanna og trúar-
kenningum þeirra. Af því sem að framan
er greint þykir ef til vill mörgum sú ályktun
nærtæk að aukin harka haldist í hendur við
tilraunir konungs til að auka tekjur sínar.
Vafalaus má eigna hinum veraldlegu yfír-
völdum einhveijar slíkar hvatir. Sú skýring
er hins vegar full einföld ef við hana eina
ætti að una. Sú firna refsiharka sem fram
kemur í Stóradómi gefur tilefni til að ganga
lengra og spyija hvort ekki megi eigna yfir-
völdum einhveija umhyggju fyrir kórréttu
siðferði og þá á hvaða forsendum.
Ef athugaðar eru hugmyndir siðaskipta-
manna, einkum Marteins Lúther, um verka-
skiptingu ríkisvalds og kirkju, er augljóst
að setning Stóradóms og þær hörðu refsing-
ar sem hann flutti, eru a.m.k. ekki í neinni
mótsögn við þær kenningar. Samkvæmt
hugmyndum Lúthers er það hlutverk ríkis-
valdsins að halda uppi lögum og reglu og
„Anno 1602 tekinn
af lífi Björn Þor-
leifsson fyrir
kvennamál og svall.
Fékk góða iðran.
Biskupinn herra
Oddur áminnti hann
sjálfur.“ Fram-
kvæmdin tókst
hinsvegar svo illa að
bööullinn varð að
höggva 30 högg áður
en höfuðið fór af.
utan vébanda hjónabandsins sé andstætt
vilja guðs. Ekki nóg með það, heldur er slíkt
háttalag af djöfullegri rót sprottið. í Matt-
heusarguðspjalli, 19. kafla, 3.-9. versi segir
á þessa leið: „Og farisearnir komu til hans
freistuðu hans og sögðu: Hvort er leyfílegt
að skilja við konu sína fyrir hvaða sök
semer? En hann svaraði og sagði: Fyrir
því skal maður yfírgefa föður og móður og
búa við eiginkonu sína, og þau tvö skyldu
vera eitt hold. Þannig eru þau ekki framar
tvö heldur eitt hold. Það sem Guð hefur
því tengt saman má eigi maður sundur-
skilja. Þeir segja við hann: Hvers vegna
bauð þá Móse að gefa skilnaðarskrá og
skilja við hana? Hann segir við þá: Vegna
hjartaharðúðar yðar leyfði Móse yður að
skilja við konu yðar. En frá upphafi hefur
þetta verið þannig. En ég segi yður að hver
sem segir skilið við konu sína nema fyrir
hórdómssakir og gengur að eiga aðra konu
drýgir hór og hver sem gengur að eiga frá