Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1987, Blaðsíða 5

■30NAS krrRjAR,'.
" /+v'ei§L ^c. S^o <^XcCtf~-- • " 1' 'fon-íte
SJl'i-vt- 4/a^-y\oltt.%A<-tdlbvCjtu,
Hj ARTA KBt&IOlPUNl'.
\UsvW
*
<a.
IV. í Rentukammeri Og
Leyndarskjalasafni
Segja má, að hjarta danska einveldisins
hafi verið skarnhaugar fomir, þar sem var
Hallarhólminn í Kaupmannahöfn. Þar voru
stjómarskrifstofumar til húsa og dældu
pappímum hægt en reglubundið um þurrar
skrifræðisæðar stjórnkerfisins. Kontóramir
voru margir og deildaskiptir. Var Rentu-
kammer Islendingum samfelldur Lurkur og
Kansellí eilíft Eymdarár, meðan þessar
nafnkunnu stofnanir sýsluðu með málefni
þeirra. Algengt var, að lögfræðikandídatar
byðu sig fram sem „voluntöra" eða launa-
lausa starfsmenn í stjórnarskrifstofunum.
Þeir munu þó hafa fengið einhverjar þókn-
anir fyrir unnin verk. Halldór Einarsson
byijaði snemma að harka út verkefni í
Rentukammerinu eða strax árið 1826, áður
en hann hafði lokið lagaprófi. Hann hefur
að öllum líkindum átt auðvelt með að verða
sér úti um verkefni, því að hann hefur á
þessum tíma verið skrifari góður. Minnis-
og minjabók hans, sem til er á Landsbóka-
safni (Lbs. 701 8vo), sýnir fagra rithönd,
sem spilltist síðan smám saman í búskapar-
og embættisamstri í Borgarfirði. Halldór
varð að láta sér nægja snöp í Rentukammer-
inu í fjögur ár. Fór það með fjármál og
viðskiptamál ásamt nokkrum öðrum stjórn-
arskrifstofum.
Árið 1830 varð Halldór „kópíisti" eða
skrifari við Leyndarskjalasafn konungs eða
„Gehejmearkívið" og flutti sig þá ögn um
set í Hallarhólmanum. Fékk hann þá loks
fastlaunaða stöðu, sem hann gegndi þar til
hann hvarf til íslands árið 1835. í Leyndar-
skjalasafninu hlýtur hugurinn stundum að
hafa lyfst til hæða. Þegar andi leyndar-
skjalavarðarins, Finns Magnússonar, fló of
veraldir allar í leit að hinu ósennilega og
ýkjukennda í stað hins sennilega og dauf-
lega, hefur jafnvel búandþenkjandi skrifari
mátt gæta þess að missa ekki fótfestuna.
Á ferli snjallra göfugmenna eins og Finns
verður oft einhver botnhola til nokkurra
óþæginda. í hans dæmi leiddi hún til stakra
vandræða og sárra leiðinda. í Bleking í
Svíþjóð hafði náttúran sjálf rist rákir á slétta
granítkiöppp. Rúnamór nefndist örlagastað-
ur þessi. Lá leyndarskjalavörður veturlangt
yfir þessum torráðnu táknum og rýndi í
uppdrátt af kynjaletri klapparinnar. Fagran
vordag árið 1834 hugkvæmdist honum að
lesa aftur á bak, frá hægri til vinstri. Og
viti menn, hulunni var svipt af leyndardómn-
um. Á klapparskömmina var þá bara skráð
gömul frétt, færð í galdralag, um að Harald-
ur hilditönn væri á leiðinni í Brávallabar-
daga, vígreifur mjög. En skyldi ekki hafa
hvarflað að jarðbundnum skrifaranum um
þetta leyti að fara að sækja um annað starf?
V. VIÐ FRÆÐASTÖRF
Jafnframt starfi sínu í Leyndarskjalasafni
var Halldór styrkþegi Árnasafns árin
1830—1835. Slíkir aðstoðarmenn eða styrk-
þegar (stipendarii) voru tveir, venjulega
efnismenn, sem kunnu skil á íslenskum
fræðum. Þeir dyttuðu að handritum og
skráðu þau og skyldu einkum vera til aðstoð-
ar við prentun bóka safnsjóðsins. Starfíð
mun þó um þær mundir hafa verið meira í
orði en á borði. Aðalkosturinn Var talinn sá,
að styrkþegar fengu að nota safnið að vild,
en aðgangur að því var háður takmörkunum.
Ljóst er, að menn hafa haft allnokkurt álit
á Halldóri, ella er óhugsandi, að hann hefði
fengið þessa stöðu.
Enginn veifiskati tók við styrkþegastöð-
unni við Ámasafn, sem losnaði vorið 1835
við brottför Halldórs. Það var Jón Sigurðs-
son sjálfur, sem sótti um stöðuna, og var
honum veitt starfið á fundi safnstjórnarinn-
ar. Kom þar ekki síst til, að hann sneið
margvíslega agnúa af útgáfu íslenskra
annála, en það verk átti að baki mikla
hrakfallasögu. Höfðu styrkþegar safnsins,
þeir Halldór Einarsson og Þorgeir Guð-
mundsson, lokið verki þessu, þegar Jón kom
að safninu, og var prentun komin vel á
veg. Unnu þeir þó undir yfirstjóm eins
stjómarmanns safnsins, Werlauffs að nafni,
sem var prófessor í sagnfræði og doktor í
Ara fróða. Hins vegar vom fyrirmælin um
verkið um þvílíka samsteypuaðferð, að
óhugsandi var, að vel gæti tekist til. Lagði
Halldór smiðshöggið á þetta. Varð Jón til
þess að laga það, sem úr varð bætt af
alkunnri elju og skarpskyggni, og er það
skýringin á því, að útgáfan stöðvaðist um
hríð. Komu annálamir ekki út, fyrr en 1847.
Jón lýsir „annálahræi" þessu með ófögmm
orðum í bréfi til Sveinbjöms Egilssonar,
dags. 13. maí 1838. Er hann alldijúgur
yfir sínum hlut, sem von er, en fulldjúpt
virðist hann taka í árinni, þegar hann segir
svo um fyrirrennara sína: „Það er þó í
rauninni kvöl að sjá svo vitlaust verk eftir
landa sína og verða að viðufkenna það fyrir
Dönum." Þeir vom engin ofurmenni, en
hafa þó sveist í vandræðaverki og vitlaust
skipulögðu frá upphafi af öðmm.
Halldór var farinn að aðstoða fræðimenn
mörgum ámm áður en hann kom að Áma-
safni. Magnús Stephensen, konferensráð,
kom til Kaupmannahafnar haustið 1825
eftir harða útivist. Erindið var að leggja
fyrir Kansellíið texta, sem hann hafði gengið
frá til fyrirhugaðrar Jónsbókarútgáfu,
ásamt danskri þýðingu. Ekkert varð þó úr
útgáfu þessari. Meðan Magnús dvaldist í
Höfn, reit hann dagbók, sem hann kallaði
ferðarollu. Hefur hún verið gefin út. í
dagbókinni getur Magnús oft Halldórs
Einarssonar. Á öndverðum vetri 1825 er
Halldór í þjónustu konferensráðsins og er
einlægt að hreinskrifa hinar dönsku útlegg-
ingar Magnúsar á verkinu og fær dálitlar
þóknanir fyrir.
Nokkur sjálfstæð fræðaverk liggja eftir
Halldór og var fyrr minnst á rit hans um
verðlagsútreikning og tíundargreiðslur. Hér
þykir ástæða til þess að geta fremur þýðing-
ar hans á merku riti. Þýddi Halldór á dönsku
ritgerð Hannesar biskups Finnssonar um
mannfækkun af hallæmm. Þessi ritsmíð
Hannesar birtist árið 1796 í riti Þess kon-
unglega íslenska lærdómslistafélags, en
danska þýðingin kom út árið 1831 í Kaup-
mannahöfn. Ekki þarf að kynna ritgerð
Hannesar fyrir íslendingum. Ljóst er, að
miklu máli skipti að koma ritinu á mál hinna
erlendu stjómarherra. Viðreisn í íslenskum
málum var á valdi þeirra. Hefur því verið
mjög þarflegt verk að snara ritsmíðinni á
danska tungu. Enda varð það svo, að árið
eftir að þýðingin kom út, skrifaði Baldvin
Einarsson langa grein um ritið í Maaneds-
skrift for Litteratur VIII. Ekki var um
eiginlegan ritdóm að ræða, heldur var
megintilgangur Baldvins með greininni að
vekja athygli á ástandinu á íslandi og stjóm
Dana þar.
Fyrstu árin í sýslumannsembætti, í til-
breytingarleysinu á Skaga, hefur hugur
Halldórs reikað til fræðanna. Þá hafði lengi
verið mikil lagaóreiða og lagaóvissa. Magn-
ús Stephensen hafði af mikilli kunnáttu og
eljusemi reynt að greiða úr þessum flækjum.
Lagasöfn voru ekki önnur en safn Magnúsar
Ketilssonar, sýslumanns, sem náði til 1730,
og tilskipanasafn Landsyfirréttarins, sem
Magnús Stephensen hafði annast.
Halldór Einarsson fékk áhuga á því að
draga saman föng í íslenskt lagasafn, eink-
um síðari alda, en þau vora mest í skjala-
hirslunum í Kaupmannahöfn. Dvaldist hann
ytra veturinn 1837—1838. Fékk hann sér
mann t.il aðstoðar við þetta verk. Var það
arftaki hans að styrkþegastarfínu við Áma-
safn, Jón Sigurðsson. Starfaði Jón að þessu
verki um tveggja mánaða skeið og munu
til brot úr þessu verki hans á Landsbóka-
safni. Segir Jón svo um þetta viðfangsefni
sitt í fyrmefndu bréfi til Sveinbjöms Egils-
sonar frá 13. maí 1838: „Eg gerði skrýtið
„Experiment" í vetur. Eg hjálpaði sýslu-
manni Einarsen 2 mánuði með „líkama" (c:
lagalíkama) hans til að læra að þekkja það
alltsaman og svo, hvemig á stæði um ís-
landsskjöl í skjalahirslunum, en eg segi yður
ekki meira um það og fellst mér þó ekki á.“
Þetta bollok Halldórs leiddi til þess, að
Jón skyggndist þar um gáttir sem síðar
varð helsta vopnabúr hans. í Jóns sögu
sinni, hinni skemmri, segir Páll Eggert Óla-
son m.a. svo um þessa aðstoð Jóns við
Halldór í lagaiýni hans (bls. 72): „í sjálfu
sér mun ekki, eins og á stóð, hafa skipt
miklu um þetta verk. Hitt er miklu merkara,
að Jón fékk hér í fyrsta skipti færi á að
kynnast þessu mikla forðabúri um sögu og
hag hinnar íslensku þjóðar." Ferð Halldórs
til Kaupmannahafnar varð árangurslaus í
þeim skilningi, að aldrei kom hann út laga-
safni, en í öðram skilningi má segja, að
sjaldan hafi verið farin árangursríkari ferð.
Margan viðburðaríkan dag hefur Halldór
átt í Kaupmannahöfn, en skyldi 6. febrúar
1826 ekki hafa tekið öllum fram. Þann dag
var hann staddur í Garðakirkjunni og hafði
ekki smáu hlutverki að gegna. Hann skyldi
vera svaramaður (respondens) landa síns
við vöm við meistaragráðu. Meistaraefnið
var hinn vígfimi og orðslyngi rökræðumaður
Þorleifur Guðmundsson Repp, sjení frá
Reykjadal í Ytri-Hrepp. Alkunn era fárleg
fjörbrot Repps við athöfn þessa. Stunginn
í akkillesarhæl, í ósjálfráðum og óstöðvandi
hláturshviðum, var hann hrakinn úr ræðu-
stól sem hvert annað hirðfífl, er læra þyrfti
siðsemi af Dönum. Einum andmælanda,
prófessor í guðfræði, tókst að svala hefndar-
þorsta sínum. Magnús Stephensen var við-
staddur og hneykslast á Halldóri fyrir að
hafa bragðist á örlagastundu. Magnús segir
svo í ferðarollu sinni: „Þar stóð fyrir neðan
hann Halldór Einarsson, sem átti að vera
hans respondens eða svaramaður, sem
staur, og lauk aldrei upp munninum."
Magnús er annars dálítið eins og fermingar-
drengur hjá dönsku mömmu, þegar svona
illa stendur á. Honum liggja ill orð til Repps
og era öraggar heimildir fyrir því, að
Magnús halli allmjög réttu máli í frásögn
sinni. Um frammistöðu Halldórs er það hins
vegar að ségja, að auðveldara er um að
tala en í að komast. Eins og óvart virðist
Magnús upplýsa, hvemig honum sjálfum
varð um þessi feikn: „Um kvöldið varð mér
illt, svo eg lá með uppköstum um vökuna,
en það batnaði öldungis í nótt. Hljóp í
magann og svo rétta rás út.“ Þannig lauk
Reppsraunadegi hjá Magnúsi samkvæmt
ferðarollunni.
VI. Frá Höfn Til Hafnar
Halldór Einarsson fékk veitingu fyrir
Borgarfjarðarsýslu 11. apríl 1835. Sýslan
þótti tekjurýr og lítt eftirsóknarverð. Sumar-
dag einn í öndverðum sólmánuði lauk því
langri dvöl í höfuðstað Danaveldis og við
tók að halda til íslands og ganga „að ströngu
starfi" í volaðri hjálendunni. Dvaldist Hall-
dór fyrst eftir komuna til Íslands á Ytra-
Hólmi, en bjó veturinn 1835—1836 í stofu
á svonefndu Krossholti á Akranesi. Hafa
verið mikil umskipti að flytjast frá Kaup-
mannahöfn í eymdina á Skaga, þar sem
sultur var fyrir dyram, hvenær sem sjórinn
brást. Halldór keypti Krossholtsstofu síðar.
Fráfarandi sýslumaður, Stefán Gunnlaugs-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. JANÚAR 1987 5