Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1987, Blaðsíða 5

*V «í<BBnSW»i
I
i r-
n i
1'
Týr réttir fram hægri hönd sína og leggur í kjaft úlfinum. Mynd eftir C.E.
Brock. Þessimynd er dæmi um raunsæisútfærslu á goðsöguefni.
Ótrúlega fáir íslenzkir
myndlistarmenn hafa sótt
sér efnivið í norrænar goð-
sögurþegará erlitið, hvað
fomgrísk goðsöguefni
hafa verið vinsæl tilþess-
ara nota erlendis og em
það enn. Meðalþeirra fáu,
sem hér hafa sótt sér
myndefni íþennan arf okk-
ar er Haraldur Guðbergs-
son. Hér er ein af myndum
hans: Loki bundinn og Sig-
yn með mundlaugina.
Þegar fallinn stríðsmaður kom
til Valhallar, tók valkyija á móti
honum ogrétti honum drykkjar-
hom. Efrihluti myndsteins frá
Gotlandi, sem sýnirhvað lista-
menn víkingaaldar tóku efnið
miklu Iistrænni tökum en t.d.
ýmsir 19. aldarmenn, sem eiga
myndir í bókinni.

TOMR.tF

WR1 rom
yfHfíiia
Úr handriti Ölafs Brynjólfssonar. Þarna stendur með rúnaletri: „Ásaþór með
Hamarinn Mjölni og spenntur megingjörðum, erþetta“
tákn eftir eigin þörfum. Það er augljóst að
einungis mjög lítill hluti af hinum frumgerm-
önsku rúnaristum hefur varðveist til okkar
daga; að minnsta kosti hafa til þessa aðeins
fundist fáar ristur og þær gera okkur ekki
margs vísari um menningarsöguna. Sumar
þeirra hefur tæpast tekist að ráða enn og
að hinu leytinu eru þær mjög knappar og
virðast einkum tákna nöfn eða töfrafor-
mála. Svo mikið er víst að þær dýpka ekki
að neinu ráði þekkingu okkar á þeirri skoð-
un að germanir hafí haft sameiginlegar
goðfræðilegar hugmyndir.
ÁLETRANIR Á GERMÖNSK-
RÓMVERSKUM MlNNISVÖRÐUM
Aðrar germanskar áletranir, sem upp-
runnar eru á tímanum frá síðari hluta 2.
aldar til um það bil ársins 250, eru nokkru
þýðingarmeiri fyrir þekkingu á hinni goð-
fræðilegu heildarmynd. Ýmsir suðurgerm-
anir urðu mjög háðir Rómveijum undir
langvarandi yfirráðum þeirra; margir
gegndu herþjónustu í rómverska hemum
og sumir þeirra, bæði fjöldi hermanna og
einnig aðrir einstaklingar, létu eftir sig
minningarmörk, að hætti Rómverja, í formi
áheita-áletrana á listilega höggna steina og
ölturu, hinum ýmsu guðum til dýrðar. Fiest-
ir þessara germönskrómversku minnisvarða
í rómverskum stíl hafa fundist í landamæra-
héruðunum við Rín og aðrir á Englandi við
Hadriansmúrinn, þ.e. yfírleitt á þeim stöðum
þar sem var rómverskt herlið með germ-
önskum liðsmönnum. Áletranimar með
nöfnum þeirra, sem steinana reistu, vitna
um germanskan uppruna þeirra en auk þess
eru í áletrununum tilgreind nöfn þeirra
guða sem steinamir era helgaðir. Því miður
er erfítt að nýta þetta mikilvæga efni. Germ-
önsku guðanöfnin, sem þama standa, era
flest nöfn á lítt þekktum vesturgermönskum
guðum, flestum kvenkyns, og sumir þeirra
era e.t.v. ekki einu sinni germanskir að
upprana heldur fengnir frá keltum. Á öðram
stöðum koma fyrir alkunn rómversk guða-
nöfn en við þau er skeytt germönskum
auknefnum. Það sýnir að hér er átt við
germanska guði sem germanir, þjónandi
Rómveijum, hafa þóst kannast við í róm-
verskum goðheimi. Þeir nefna þá rómversk-
um nöfnum þannig að þegar í áletraninni
stendur Merkúr, Herkúles eða Mars þá eiga
þeir í raun og vera við Óðin, Þór og Tý.
Þetta er svipað háttalag og hjá rómverskum
rithöfundum þegar þeir stöku sinnum ræða
um guði germana; þá nefna þeir þá ekki
germönskum nöfnum heldur rómverskum.
Þessi latneski umbúnaður bæði germana
og Rómveija eykur auðvitað stórlega óviss-
una um mynd hins fomgermanska guða-
heims. Túlkunin verður enn vandasamari
þegar hinn trúrækni germani ritar ómenguð
rómversk guðanöfn í áletran sinni án germ-
anskrar viðbótarskýringar. Þegar slíkur
maður heitir á Mars í áletrun sinni er ógem-
ingur að vita hvort hann er algerlega orðinn
að Rómveija, hefur snúist til rómverskrar
goðadýrkunar og á í raun og veru við róm-
verska guðinn með þessu nafni eða hefur
hinn germanska Tý í huga; eða hvort þess-
ir tveir guðir hafa á óljósan hátt rannið
saman í einn.
Nöfn Vikudaganna
Annað athyglisvert samræmi milli hins
rómverska og hins germanska guðaheims
er að fínna í nöfnum vikudaganna. Þetta
er mikilvægt því að það sýnir að sumir hinna
suðurgermönsku þjóðflokka a.m.k. hafa
þekkt sömu megingoðin og þeir sem norð-
urfrá bjuggu. Á keisaratímanum fóru
Rómveijar að kenna dagana við guðina:
Sol, Luna, Mars, Merkúr, Júpiter, Venus
og Satúmus. Germanir undir rómverskum
áhrifum tóku upp sama sið en settu sem
best þeir gátu germönsk goðanöfn í stað
hinna rómversku: Sól, Mána, Tý, Óðin, Þór,
Frigg og þau hafa reynst svo lífseig og
hagnýt að enn má glöggt þekkja þau í daga-
nöfnum skandinavísku málanna. ensku og
þýsku (þar sem hinn fomi Oðinsdagur,
Wodanstag, varð þó að víkja fyrir Mittwoch
sem notað var í suðurþýsku héraðunum.)
Það var einungis hinn gamli, merkilegi Sat-
úmus sem germanir fundu enga jafnkosta
samsvöran fyrir og notuðust þeir víðast
hvar við önnur nöfn á síðasta dag vikunnar
(á Norðurlöndum: laugardag, þ.e. þvotta-
dag).
Hinn Suður-
GERMANSKIARFUR
Á ýmsum stöðum í ritum hinna fyrstu
kristnu sagnaritara og trúboða er hægt að
fínna einstakar vísbendingar sem varpa ljósi
á fomgermanska goðatrú og sagnaþróun
en allt er það mjög brotakennt og ótraust.
Og að því er suðurgermani varðar er ógem-
ingur að setja saman heildarmynd goða-
fræðinnar úr því fátæklega efni sem
varðveist hefur.
Það kann að þykja einkennilegt að svo
fátt er um minjar frá suðurgermönskum
svæðum um hinn foma goðaheim. En hitt
er þó í rauninni ennþá furðulegra að enn
skuli sjást örugg merki hans. Búast hefði
mátt við að margskonar aðstæður, sem ríkt
hafa á ýmsum tímum, hefðu afmáð hann
með öllu.
Þar mætti fyrst nefna útþenslustefnu
kelta sem höfðu menningarlega yfírburði í
Mið- og Vesturevrópu á 5.-3. öld f. Kr. Hún
hlýtur að hafa fært hinum germönsku ná-
grönnum ýmsar nýjar og ffamandi menning-
arhugmyndir, einnig á sviði trúarbragða,
bæði þær sem voru keltneskar að upprana
og aðrar sem streymt höfðu til Miðevrópu
eftir hinum löngu samgönguleiðum keltanna
austur á bóginn.
Síðar hófust stöðugt nánari samskipti og
nábýli Rómveija og suðurgermana sem
höfðu djúp áhrif á trúarhugmyndir germana
eins og sést m.a. af áðumefndum áheita-
áletranum. Þessi samskipti hófust raunar
strax þegar Kimbrar og Tevtónar komu
fyrst fram á sjónarsviðið um 100 áram f.Kr.
og héldu áfram eftir að veldi kelta leið und-
ir lok í víðtækum landvinningum Cæsars
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. FEBRÚAR 1987 5