Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1987, Blaðsíða 14

D Y R I N
FILAR
eiga sér leynilegt merkjamál
Nýlega hafa vísindamenn við Comell-háskóla í Bandaríkjunum uppgötvað,
að fílar gefa frá sér sérstök hljóð, sem hafa mjög lága tíðni og manns-
eyrað nær því ekki að greina. Hljóðmerki þessi nota fílamir sem eins konar
„leynilegt“ merkjamál sín á milli, þegar þeir þurfa að hafa samband við
aðra meðlimi hjarðarinnar og virðist þá ekki skipta máli, hvort þeir em
stutt eða langt undan.
Talið er, að dýrin myndi þessi hljóð á
sérstökum bletti framan á enninu, er þau
geti látið titra og þannig myndað hljóðöldur
með afarlágri tíðni eða á bilinu 14 og upp
í 24 hertz, en sú tíðni er fyrir neðan neðri
mörkin á hljóðsviði mannseyrans.
ÓVÆNT UPPGÖTVUN
Þetta er fyrsta vitneskjan, sem menn
hafa aflað sér um að landspendýr geti líka
framleitt slík lágtiðnihljóð, og þessi upp-
götvun gerir það að verkum, að hin dimm-
rödduðu kallhljóð fílanna bætast núna í hinn
öfluga kór villtra dýra, þar sem fyrir voru
hátíðniskrækir leðurblökunnar, sópranradd-
ir höfrunga, alt-væl úlfa og amerískra
sléttuúlfa og kveðandi rödd hnúfubaksins,
sem getur hljómað allt frá björtum tenór
og niður í djúpan bassa. En hvort sem
mannseyrað nær að greina þessi hljóð dýr-
anna eða ekki, þá er mönnum merking
þeirra og hlutverk enn algjör ráðgáta og
hafa löngum valdið þeim líffræðingum, sem
stundað hafa vísindalegar athuganir á dýr-
um, hinum mestu heilabrotum.
„Þessi nýjasta uppgötvun jafnast á við
það að fínna allt í einu ættbálk með hingað
til alveg óþekkt tungumál," sagði dr. Thom-
as Lovejoy, varaforseti vísindadeildar hinnar
þekktu náttúrufræðistofnunar World Wild-
life Fund í Washington. „Ég hygg, að þessi
uppgötvun eigi eftir að opna algjörlega nýjar
brautir fyrir skilning okkar á því, á hvem
hátt fflar halda uppi sambandi sín á milli
og hvemig innri uppbyggingu samfélags
þeirra er varið.“
Fyrstu athuganir, sem vísindamennimir
gerðu á tengslunum milli lágtíðnihljóða fíl-
anna og atferlis þeirra, leiddu til þess að
vísindamennimir tóku að álykta, að lágtíðni-
hljóðin kynnu að vera ein af aðferðunum,
Afmarkaður blettur á enni fílsins, þar
sem nefgöng dýrsins opnast á höfuð
kúpunni, tekur að ganga í bylgjum og
titra þegar dýrið gefur frá sér hljóð.
Bæði þau hljóð sem mannseyrað fær greint
og eins þau lágtíðnihfjóð sem eru fyrir neðan
heymarsvið mannsins. Örin bendir á þennan stað
á teikningunni. Afeð þessum hljóðmerkjum geta
fílar haft samband sfn á milli um langa vegu.
Vélinda
Barki
Rödd
fílsins
á
nefgöngunum
Loftgöng
sem dýrin nota til tjáskipta.
„Við vonum, að þessar athuganir okkar
og frekari rannsóknir í framtíðinni eigi eftir
að leiða til þess, að við öðlumst mun betri
innsýn í lifnaðarhætti fíla og eins hvaða
hlutverki þessi kallmerki dýranna gegna í
sambandi við samræmingu á hinu einstak-
lega flókna atferlismynstri þeirra,“ sagði
Katharine Payne, en hún er ein í hópi þeirra
vísindamanna við Cornell-háskóla, sem
unnið hefur að þessum rannsóknum að
undanfömu, ásamt þeim William Langbauer
jr. og Elizabeth M. Thomas.
Þegar Katharine Payne var að fylgjast
með atferli fílahóps í Washington Park-
dýragarðinum í Portland, Oregon-fylki, fann
hún skyndilega fyrir óvenjulegum, takt-
föstum titringi eða sveiflum í loftinu í kring-
um sig, og fannst henni að þessar sveiflur
vöruðu í um það bil 10—15 sekúndur í hvert
sinn, sem hún varð þeirra vör. „Þetta voru
sveiflur ekki óáþekkar þeim titringi, sem
stafar frá stórri pípu í kirkjuorgeli eða svip-
aðar veikri höggbylgju, sem maður verður
óljóst var við frá þrumum langt í burtu,"
sagði Katharine Payne, þegar hún rifjaði
þetta atvik upp í viðtali við The New York
Times.
„Ég fékk hugboð um, að það væm fílam-
ir sem á einhvem hátt væru valdir að þessum
óljósa titringi loftsins, sem ég skynjaði, og
þá ef til vill með því að gefa frá sér hljóð
með afar lágri tíðni.“
Huoðmerkin Staðfest
Frú Payne hefur um árabil einnig verið
meðlimur í rannsóknarhópi, sem starfar á
vegum Dýrafræðifélagsins í New York, og
hefur unnið að vísindastörfum áinum með
aðsetri i bænum íþöku (Ithaca) þar í fylkinu.
Þegar hún var komin heim til íþöku eftir
dvöl sína vestur í Oregon-fylki tók hún
ásamt samstarfsmönnum sínum hjá Dýra-
fræðifélaginu í New York að verða sér úti
um alls konar feiknarlega næm mælinga-
tæki til hljóðmælinga og sneri svo aftur
vestur til Portlands með þennan tækjabúnað
í fórum sínum til að gera nákvæmari at-
huganir á þeim óljósu hljóðbylgjum, sem
hún hafði orðið vör við í námunda við fílana.
Vísindamennimir komust að raun um, að
þegar dýrin gefa frá sér heyranleg kallhljóð,
má greina titring eða skjálfta á afmörkuðum
bletti á enni þeirra, og sézt þessi titringur
allan þann tíma sem dýrin rymja eða þegar
þau reka upp drynjandi öskur. En athugend-
umir tóku auk þess eftir því, að í hvert sinn
sem hin ofumæmu hljóðmælingatæki þeirra
tóku að mæla og skrá hljóð frá fílunum, sem
höfðu afar lága tíðni og þeir gátu sjálfir-
alls ekki greint, þá hélt titringurinn á ennis-
bletti fílanna áfram að sjást. Hugboð það,
sem Katharine Payne hafði fengið, reyndist
því vera rétt. Nánari frásögn af þessum
athugunum frú Payne og samstarfshóps
hennar á þessum „leynilegu" hljóðmerkjum
fílanna mun verða birt í næsta hefti banda-
ríska vísindatímaritsins Behavioral Ecology
and Sociobiology. Frekari rannsóknir, sem
fyrirhugað er að gera á þessu fyrirbrigði,
verða kostaðar af Wild Life Fund, Cornell-
háskóla og Landfræðifélagi Bandaríkjanna
(The National Geographic Society) í samein-
ingu.
Rannsóknirá
DÝRAHUÓÐUM
Töluverðar rannsóknir hafa þegar verið
gerðar á því, hvernig varið er notkun dýra
á hljóðmerkjum, og það hjá jafn ólíkum
dýrum og leðurblökum og snjáldurmúsum.
Hafa rannsóknimar hingað til einkum beinzt
að hátíðnihljóðum þeim, sem þessi dýr gefa
frá sér, en tíðni þeirra er langt fyrir ofan
efri mörk heyrnarsviðs mannsins, sem þó
spannar 20 og allt upp í 20.000 hertz. Hefur
fram til þessa afar lítið verið vitað um
notkun dýra á merkjahljóðum með lága
tíðni.
Um nokkrar fuglategundir, svo sem dúf-
ur, perluhænur og hina ófleygu kasúa, er
þó vitað, að þær skynja lágtíðnihljóð, en
aftur á móti er ekki að fullu vitað, hvaða
þýðingu þessi hljóð hafa fyrir líf fuglanna
og atferli. Þá er einnig vitað, að langreyður
á það til að gefa frá sér sterk kallmerki
með lágri tíðni, sem fræðilega séð ættu að
geta borizt langar vegalengdir neðansjávar.
Hvaða tilgangi þessi kallhljóð hvalanna
þjóna er aftur á móti ekki vitað með vissu.
Gerðar hafa verið vísindalegar athuganir
á afrískum fílum og fóru þær aðallega fram
í hinum fræga Amboseli-þjóðgarði í Kenýa,
en svipaðar athuganir fóm einnig fram á
Asíufílum í dýragörðum í Oregon og Flórída
í Bandaríkjunum og þykja niðurstöður þess-
ara athugana hafa gefíð til kynna, að í
þeim lágtíðnihljóðum, sem fílamir gefa frá
sér, felist mikill fjöldi skilaboðs til dýranna,
sem veita merkjasendingum viðtöku. Vís-
indamennimir veittu því athygli við at-
huganir sínar og með því að nota hljóðritun-
artæki sín fyrir lágtíðnihljóð, að þegar ein-
hver fílakálfíir rak upp vein, þá tóku nokkr-
ar fullorðnar fflakýr þegar í stað að færa
sig í áttina til kálfsins og gáfu samtímis
frá sér lágtíðnikallmerki. Fullorðnu ílamir
gáfu einnig frá sér fjölmörg lágtíðnikallhljóð
þegar hópurinn var í þann veginn að færa
sig frá einu svæði yfír á annað eða þegar
þeir vom að stugga villuráfandi fílakálfí
aftur í átt til móður sinnar.
AnnaðHuóð
Kemur
í Strokkinn
Rannsóknarhópamir hafa komizt að raun
um, að raddbeiting einstakra fíla felur í sér
mismunandi gerð samhljóma og mörg af
lágtíðniköllunum reyndust líka fela í sér
heyranlegan harmónískan tón, sem manns-
eyrað getur greint sem óljóst rymjandi
snörl. Það hefur annars löngum verið álitið,
að hin heyranlegu hljóð, sem fílar gefa frá
sér — háværir blásturstónar, rymir og eins
konar baul — væm einustu hljóðmerkin, sem
þeir gætu framleitt til að hafa samband
hvetjir við aðra eða koma áleiðis flóknari
skilaboðum sín á milli, auk þeirra tjáskipta
sem felast í lyktarmerkjum og snertingu.
Uppgötvun vísindamannanna við Cornell-
háskóla benda hins vegar eindregið til þess,
að fílar hafí yfír að ráða miklu háþróaðra
tjáskiptakerfí heldur en hingað til hefur
verið álitið.
Þá álíta vísindamennimir einnig, að þegar
karlfílamir séu kynferðislega virkastir um
fengitímann leggi þeir sérstaklega eyrun
við lágtíðnikallmerkjum frá þeim kvendýr-
um, sem beiða, og geri merkin þeim þá
kleift að taka stefnuna beint til viðkomandi
kvendýrs. Þetta mundi skýra eitt allra dular-
fyllsta atriðið í atferli fíla, sem dýrafræðing-
ar hafa lengi verið að velta vöngum yfir;
hvernig karldýrin fara að því að leita uppi
kvendýrin um fengitímann, en kvendýrin
halda sig oft í margra mflna fjarlægð frá
karldýrunum og vitað er, að fílakýmar beiða
einungis í tvo daga á mánuði á meðan þær
halda fijósemi sinni.
Eldri Uppgötvun
Frú Katharine Payne hefur ásamt fyrrum
eiginmanni sínum, Roger Payne, unnið um
tveggja áratuga skeið að rannsóknum á
átferli hvala og tjáskiptum þeira. Hún er
þekkt meðal dýrafræðinga fyrir þá upp-
götvun, að allir höfrungar innan eins hóps
taka upp á því að skipta um laglínu í „söngv-
um“ sínum á nákvæmlega sama hátt. Þessi
uppgötvun hennar virðist staðfesta, að
höfrungarnir beinlínis læri söngbreytingarn-
ar af foreldrum sínum og félögum í hópnum,
og telst þetta því dæmi um vissa menningar-
lega þróun, sem líta verður á sem nokkurn
veginn sambærilega við þann hátt, sem
mannlegt menningarmynstur breytist á.
Niðurstöðurnar af rannsóknarstarfi frú
Katharine Paynes hafa því orðið víðtækasta
skráða heimildin, sem til er, um menningar-
lega eðlisþætti eða eiginleika, sem dýr hafa
sýnt sig að búa yfir.
Að því er nýjustu rannsóknir á lágtíðni-
hljóðmerkjum fílanna varðar, þá færa vís-
indamennimir einnig rök að því, að þessi
hljóðmerki séu sennilega m.a. notuð til að
samræma betur gerðir og viðbrögð einstakl-
inga innan nátengdra hjarðar, þegar fflarnir
hafa dreift sér tiltölulega mikið og orðið
alllangt á milli þeirra. Þetta á til dæmis við
þegar fílar em að rása um skóglendi, því
að þá er þeim mun auðveldara að halda
sambandi hverjir við aðra með því að nota
lágtíðniköll sín á milli, fremur en að grípa
til hátíðnihljóða, sem einungis berast tiltölu-