Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1987, Page 5

Bærinn íKrýsuvík eins oghann leit útum aldamót-
in síðustu. Þá bjó þar frá 1880 -1898 Árni Gíslason
fyrrum sýslumaður í Skaftafellssýslu.
Uppgrónar rústir rétt Ijá kirkjunni eru nú til vitn-
is um Krýsuvíkurbæinn. Á hrjóstugri flatneskjunni
fyrir framan stóðu nokkrar hjáleigur höfuðbólsins.
er í sjálfu Krýsuvíkurhverfinu og þar í nánd;
má segja, að takmörk þessa svæðis séu:
Ögmundarhraun að vestan, Sveifluháls að
norðvestan, Kleifarvatn að norðan, gróður-
litlar hæðir og melásar að norðaustan og
svo Geitahlíð, Elborg og Krýsuvíkurhraun
að austan, en bjargið og hafið að sunnan.
Þessi óbrunna landspilda er nálega 6 km
breið syðst, eða sem svarar allri lengd
Krýsuvíkurbergs, frá Ytri-Bergsenda til hins
eystri — en mjókkar svo jafnt og þétt, allt
norður að Kleifarvatni og verður þar ekki
breiðari en suðurendi vatnsins, — 1—2 km.
En frá bjargbrún og inn að Kleifarvatni eru
um 9 km. Á svæði þessu skiptast á tún
(sem raunar mætti nú orðið frekar kalla
gömul túnstæði), engi, hagmýrar og heið-
lendi vaxið lyngi og lítilsháttar kjarri, en
víðar). Stígur þessi er gangur einn, sem
myndast hefir í móberginu og liggur ská-
halt ofan af bjargbrún og niður í flæðarmál.
Ræningjastíugr hefír verið fræ til skamms
tíma, en nú er sagt, að svo mikið sé hrunið
úr honum á einum stað, að lítt muni hann
fær eða ekki.
Fjórtán Hjáleigur
Krýsuvík, með hjáleigum sínum öllum,
hefír um langan aldur verið sérstök kirkju-
sókn og mun kirkja jafnan hafa haldist þar
frá ómunatíð, þar til nú fýrir fáeinum árum;
nokkru fyrr en Hafnarfjarðarbær keypti
Krýsuvíkurtorfuna, að kirkjan var lögð nið-
ur. Líklegt má telja, að það hafí gerst í
kaþólskum sið, að Krýsuvíkurkirkja eignað-
ist jörðina Herdísarvík í Ámessýslu, en eftir
nema Vigdísarvellir og ftali, eru í daglegu
tali kallað Krýsuvíkurhverfi, en þessar tvær
hjáleigur eru suð-austan undir Núphlíðar-
hálsi, sem oft er nefndur Vesturháls, og
skilur Sveifluháls þær frá Aðalhverfinu, en
þar um slóðir er Sveifluháls einatt kallaður
AusturhálSj eða „Hálsinn". í Jarðabók sinni,
telja þeir Ami Magnússon og Páll Vídalín,
að árið 1703 hafí 7 af hjáleigunum verið
byggðar og er þá tvíbýli í Stóra-Nýjabæ.
Þá geta þeir og þess, að Krýsuvíkin sé eign
dómkirkjunnar í Skálholti og að kirlq’an í
Krýsuvík sé annexía frá Selvogsþingum;
telja þeir, að 41 sála sé í söfnuðinum; en
þess má geta hér, að um miðbik 19, aldar
voru um 70 manns í Krýsuvíkureókn. Ef
treysta má því að þeim Páli og Áma hafí
verið rétt skýrt frá sauðfjáreign þeirra
Kaþólskirprestar frá Jófríðarstaðaklaustri íHafnarfirði með barnahóp íhlaðvarpanum íKrýsuvík árið 1923. Að baki
sjást bærinn ogkirkjan.
víða er gróðurlendi þetta sundurslitið af
gróðurlausum melum og grýttum flögum.
Geta mætti þess til, að valllendið og mýram-
ar á þessu svæði mundi vera um 10 ferkm.
Ýms fell og hæðir rísa upp úr sléttlendi
þessu, svo sem Lambafellin bæði, sem að-
skilja Vesturengi og Austurengi. Bæjarfell-
ið, norðan við Krýsuvlkurbæinn og
Arnarfell, suður af bænum; bæði þessi fell
eru móbergsfjöll. Sunnar nokkru er hálsdrag
eitt, er liggur austur af Fitatúninu; eru þar
vestastir móbergstindamir Strákar, þá Sel-
alda, Selhóll og Trygghólar austastir. — Það
er talinn hádegisstaður frá Krýsuvík, þar
sem mætast rætur eystri Trygghólsins og
jafnsléttan austur af honum. Suður af Sel-
öldu og fremst á brún Krýsuvíkurbjargs er
hæð sú er Skriða heitir. Mun þar vera hinn
eini staður í berginu, sem nokkurs móbergs
gætir, en vestanvert við hæð þessa er basalt-
lag eitt, eða fleiri, efst í bjargbrúninni;
skagar basaltlagið þar lengra fram en mó-
bergið (af skiljanlegum ástæðum), svo að
loftsig er alla leið niður í urðina, sem þar
er neðan undir. Er þar einn hinna fáu og
fremur smáu staða á allri strandlengju
Krýsuvíkur, sem vænta má, að nokkuð reki
á fjörumar.
Framan í Skriðunni er Ræningjastígur
(hans er getið í Þjóðsögum J.Á. og e.t.v.
að kirkjan í Krýsuvík var lögð niður, var
ekkert því til fyrirstöðu, að jarðimar yrðu
aðskildar eignir, enda er og nú svo komið.
Herdísarvík hefír jafnan talist til Selvogs-
hrepps og fólk þaðan átt kirlq'usókn að
Strandarkirkju.
Sé Stóri-Nýjabær talinn tvíbýlisjörð, eins
og oftast mun verið hafa, fram undir síðast-
liðin aldamót, og sé því ennfremur trúað,
að nokkum tíma hafí verið byggð á Kald-
rana; verða hjáleigur Krýsuvíkur 14 að tölu,
þær sem menn vita nú um, að byggðar
hafí verið, og heita þær svo: Stóri-Nýjabær
(austurbærinn), Stóri-Nýjabær (vesturbær-
inn), Litli-Nýjabær, Norðurkot, Suðurkot,
Lækur, Snorrakot, Hnaus, Amarfell, Fitar,
Geststaðir, Vigdísarstaðir, Hali og Kald-
rani(?).
Óvíst er og jafnvel ekki líklegt, að hjáleig-
ur þessar hafi á nokkrum tíma verið allar
í byggð samtímis. Þeir Ámi Magnússon og
Páll lögmaður Vídalín nefna Norðurhjáleigu
og Suðurhjáleigu og má telja vafalítið, að
það séu sömu hjáleigumar, sem nú kallast
Norðurkot og Suðurkot. Einnig nefna þeir
Austurhús og Vesturhús og er hugsanlegt,
að Austurhús hafi verið þar, sem nú er
Lækur, en engum getum skal að því leitt
hér, hvar Vesturhús hafí verið.
Heimajörðin sjálf og allar hjáleigumar,
Krýsvíkinganna, þá hefír hún verið næsta
lítilfjörleg, á slíkri afbragðs hagagöngujörð,
hrossafjöldi er og af mjög skomum skammti,
en mjókurkýr telja þeir vera 22. Sem hlunn-
indi telja þeir: fuglatekju og eggver, einnig
nefna þeir sölvafiöru og sé „sérhveijum hjá-
leigumanni takmarkað pláss til sölvatekju".
Þá geta þeir þess, að á Selatöngum sé út-
ræði fyrir hverfisbúa, „en lending þar, þó
merkilega slæm“. En þrátt fyrir þess
„merkilega slæmu" lendingu, mun þó út-
ræði á Selatöngum hafa haldizt fram um
1870, a.m.k. alltaf öðru hvoru. Til er gömul
þula, þar sem taldir eru með nöfnum ver-
menn á Selatöngum og er þetta upphaf:
„Tuttugu og þijá Jóna telja má“ o.s.frv.
En endar svona: „Á Selatöngum sjóróðra-
menn, sjálfur guð annist þá.“
Á Selatöngum hafðist við um eitt skeið,
hinn nafnkunni Tangadraugur (Tanga-
Tumi), sem talinn var hversdaglega fremur
meinlítill, en þá er á hann rann jötun-
móður, gat hann orðið svo fyrirferðarmikill,
að hann „fyllti út í fiallaskörðin", að því
er Beinteini gamla í Ámarfelli sagðist frá:
En hér mun nú vera komið út fyrir efnið.
Eggjatekja Og Fugl
Ekki munu aðrar hjáleigur en þær sex,
sem hér eru fyrst taldar, hafa átt rétt til
fuglatekju í bjarginu, og þó aðeins í þeim
hluta þess, sem kallaður er Kotaberg. Er
það miðhluti bjargsins; austan heimabergs-
ins en vestan Strandarbergs. Þó leyfðist
hverri hjáleigu ekki, að taka fleiri egg en
150 og ekki að veiða meir en 300 fugla
(svartfugl, álku og lunda). Ekki fylgdu held-
ur neinar engjar öðrum hjáleigum en þessum
sex og hafði hver þeirra nokkrar skákir,
ýmist á Vesturengjum eða Austurengjum.
Á flestum þessara 6 býla mátti fóðra tvær
kýr, hesta eftir þörfum og um sauðfiáreign,
munu engin ákvæði hafa verið, né þótt
þurfa. Þegar Nýjalöndin (hið innra og
fremra) lágu ekki undir vatni, úr Kleifar-
vatni, áttu og þessar sex hjáleigur (en ekki
aðrar) tilkall til heyskapar þar. Átti þar
höfuðbólið helming, en hver hjáleiga einn
tólfta hluta. í góðu grasári, gat hver hjá-
leiga fengið í sinn hlut, af hvoru Nýjalandi,
um 50 hestburði, af nautgæfu heyi.
Vigdísarvellir og Bali höfðu sínar eigin
engjar og nærtækar, er og um nokkuð lang-
an veg og einkar torsóttan að sækja, þaðan
á Krýsuvíkurengjar.
Langt mun nú síðan Geststaðir voru
byggðir, en vel má það vera, að ábúandinn
þar hafí átt útslægjur, bæði í Rauðhólsmýri
og Hveradölum. Ámi Magnússon getur
þessarar hjáleigu í handriti þeirra Páls lög-
manns, en lauslega nokkuð.
Snorrakot og Hnaus hafa verið smábýli
ein, eða næstum því tómthús. Hið svokall-
aða Snorrakotstún, er aðeins hom af
Norðurkotstúni og skilur túnin smálækur
einn. Getur hom þetta vart gefíð meira af
sér en 3 til 4 töðukapla, þegar bezt lætur.
I Amarfelli mun hafa verið búið fram
um, eða fram yfir 1870, en túnið þar, var
jafnan slegið, frá höfuðbólinu, fram undir
1890 og þá er túnið í rækt, var talið að það
gæfí af sér eitt kýrfóður. Má og vel vera
að ábúandi Amarfells hafí fengið leyfí til
að heyja eitthvað á mýmm þeim, sem kring-
um fellið eru (Stekkjarmýri, Bleiksmýri og
Kúabletti).
Á Fitum vom nokkuð stæðilegar bæj-
artóptir fam yfír síðastliðin aldamót, þar
var og safngiyfja, sem óviða sáust merki
til, annars staðar í hverfínu. Túnstæði er
nokkuð vítt á Fitjum og útslægjur hefði
mátt hafa þaðan: á Efri Fitum, á Lunda-
torfu, eða í Selbrekkum; eigi var og heldur
heybandsvegur þaðan á Trygghólamýrina.
Utan þessa svæðis, sem hér er nefnt,
má telja til gróð.urlendis hin svonefndu
Klofninga í Krýsuvíkurhrauni; þar er sauð-
Qárbeit góð. Þá er Fjárskjólshraun sunnan
í Geitahlíð, austarlega, og hólmamir tveir
í Ögmundarhrauni, þeir Húshólmi og
Óbrennishólmi. Er á öllum þessum stöðgum
lynggróður mikill og dálítið kjarr, sprottið
upp úr gömlum hraunum. Þá em hjáleigum-
ar tvær, austan viið Núphlíðarháls, Vigdís-
arvellir og Bali, með túnstæðum sínum og
mýrarskikum í nágrenninu, og svo að lok-
um, „Dalimir“ og valllendisflatimar fyrir
Kleyfarvatn, ásamt grasbrekkum nokkmm,
sem ganga þar upp í hlíðamar.
Sævarströndin
Strandlengja landareignarinnar, frá Dag-
on á Selatöngum og austur í sýslumörk á
Seljabót er 15—16 km. Frá Dagon og á
austuijaðar Ögmundarhrauns em 5—6 km,
er það óslitin hraunbreiða allt í sæ fram,
að undantekinni Húshólmafiöm, sem vart
er lengri en 300—400 metrar.
Austan Ögmundarhrauns tekur við
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7. MARZ 1987 5