Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1987, Qupperneq 7

• '
* *
I tilefni áttatíu ára afmælis Kvenréttindafélags Islands
hlýðir að minnast Bríetar Bjamhéðinsdótturforgöngu-
manns um stofnun félagsins ogformanns þess nálega
tvo fyrstu áratugina. Bríet hefur veríð nefhd stórveldi
ísögu íslenskra kvenna, skarpgáfaður eldhugi ereigi
laut öðru en fullrétti þarsem hún helgaðisér völl og
eggjaði ávallt lögeggjan til fylgis viðþann málstað sem
hún varði. Nafn hennar ber hátt íkvenréttindamálum
hérálandi, sjálfnefndi hún iðulega nöfn annarra
kvenna sem einnig áttu hlut að máli en þegar litið er
yfír sviðið verður persóna hennar sem foldgnátt fjallið
og til hennar verða stóru sporín auðrakin.
Blaðamaður Og Ritstjóm
Valdimar Ásmundsson, eiginmaður Bríet-
ar, var af þingeysku bergi brotinn. Hann
var sjálfmenntaður gáfaður hugsjónamaður,
hneigður til ritstarfa og skáldmæltur. Auk
blaðamennsku og ritstarfa var hann mikil-
virkur útgefandi. Böm þeirra Bríetar voru
tvö, Laufey fædd 1890 og Héðinn 1892.
En Valdimars naut ekki lengi við því hann
lést vorið 1902.
í minningum sínum dregur Bríet enga
dul á það að í gegnum störf eiginmanns
síns hafi hún kynnst blaðamennsku og út-
gáfumálum, en einnig hún var lengst
starfsævi sinnar blaðamaður. Árið 1895 hóf
hún að gefa út Kvennablaðið, mánaðarrit
sem hún ritstýrði í aldarfjórðung og reit
næstum hvem staf í sjálf. Þremur ámm
síðar tók hún að gefa út Barnablaðið sem
hún hélt úti í sex ár og nær allt árið 1902
Málverk af Bríeti Bjamhéðinsdóttur eftir Gunnlaug Blöndal, sem málaði mynd-
ina að ósk Guðrúnar Pálsdóttur tengadóttur Bríetar árið 1935.
hennar tæki kipp þegar hún, í vetrardvöl
sinni i Reykjavík 1884—1885, sá grein um
„Kvenfrelsi" í blaðinu Fjallkonunni að
líkum eftir ritstjórann Valdimar Ásmunds-
son. Þar fann hún samsvörun við sitt
brennandi áhugamál: Menntun og réttindi
kvenna og í blaðinu fékk hún vettvang fyr-
ir áður umgetna grein um þau mál. Þess
má geta að frumdrög þeirra skrifa reit hún
sextán ára gömul heima í Böðvarshólum en
nú fullgerði hún efnið og ritstjórinn ungi
tók það til birtingar.
Þama mnunu hafa tekist kynni Bríetar
og Valdimars, þau drógust hvort að öðru
vegna sameiginlegra áhugamála. Þau bund-
ust heitorði skömmu síðar eftir að Bríet
fluttist alfarin til Reykjavíkur haustið 1887
og giftust ári síðar. Hefur verið kallað að
hjónaband þeirra væri fyrsta „intellektuel"-
hjónaband sem sögur fari af hér á landi.
Kveikja Gríms Tthomsen
Á jólaföstu 1887 fór Bríet ásamt nokkmm
vinum sínum í heimsókn til Gríms Thomsen
að Bessastöðum. Hann ræddi allmikið við
Bríeti og þótti honum of veigalítið viðfangs-
eftii fyrir hana að fást við baraakennslu.
„Því haldið þér ekki fyrirlestur um áhuga-
mál yðar, réttindi konunnar?" spurði skáld-
bóndinn og heimsborgarinn á Bessastöðum.
Þetta settist að í huga Bríetar og þó það
væri fífldirfska hin mesta af konu að ætla
sér að tala opinberlega þá skrifaði hún samt
ræðu. Hannes Hafstein las handritið yfír
og gerði engar athugasemdir.
Fyrirlesturinn „Um hagi og réttindi
kvenna" er efnislega í 22 þáttum og allrar
athygli verður. í lokakafía hans kemst Bríet
svo að orði: „Vér þurfum að mennta oss
og leitast við að verða sem færastar í hvaða
stöðu sem fyrir kann að verða, að reyna
að verða sem sjálfstæðastar, ef vér viljum
ekki verða neinum til byrði. Vér þurfum að
verða samtaka og félagslegar. Vér verðum
að stefna áfram. Vér þurfum ekki að kvíða
þvf, að oss takist ekki að komast á fram-
faraveginn, ef vér viljum." Þessi skilaboð
Bríetar til íslenskra kvenna fyrir einni öld
em í fullu gildi enn í dag. Þess má geta
að sama kvöldið og Bríet talaði var boð
inni hjá landshöfðingja sem ýmsar frammá-
konur í bænum sátu og hlýddu af þeim
sökum ekki á fyrirlesturinn. Síðar fréttist
að í þeirri veislu hefði skál Bríetar verið
dmkkin með ósk um að allt gengi henni vel.
Þegar Bríet lítur til baka telur hún að
þessi frumraun íslenskrar konu til opin-
berlega að vekja áhuga á málefnum kvenna
og réttleysi þeirra hafí orðið ýmsum að
umhugsunarefni. Konur höfðu ekki kosn-
ingarétt né kjörgengi og engan rétt til að
taka að sér ábyrgðarstörf. Þetta og launa-
misréttið fyllir Bríeti heilagri reiði og hún
fær einfaldlega ekki orða bundist. Um þetta
leyti hafði hún engin kynni af kvenréttinda-
hreyfíngum erlendis, engin sambönd vom
við útlönd í þá vem og fátt um blöð og
bækur til uppfræðslu um þau málefni.
Frímerki með mynd Bríetar Bjarn-
héðinsdóttiir í flokknum „Merkir
íslendingar" kom út8. mars 1978. Var
það í fyrsta sinn, sem mynd nafn-
greindrar konu var á íslensku frímerki.
ritstýrði hún Fjallkonunni. Ennfremur reit
Bríet fjölda greina í önnur blöð og tímarit.
Efni Kvennablaðsins er fjölbreytt og
efnistökin markviss. I fyrstu helgaði það sig
einkum alþýðu- og húsmæðrafræðslu,
menntamálum kvenna og réttindum þeirra
til sömu starfa og launa og karla svo og
félagsmálum ýmsum. Síðar tók blaðið um
baráttuna fyrir kosningarétti og kjörgengi
konum til handa. Bríeti var ljóst að þó
margar konur á þeim tíma væm mótfallnar
því að krefjast fullra pólitískra réttinda —
þá var einmitt þar gmndvöllurinn að sókn
þeirra til framfara og fullrar þátttöku í þjóð-
félaginu. Frá árinu 1906 má segja að í
Kvennablaðinu sé stöðugt fjallað um hin
pólitísku réttindi samhliða öðm eftii. Svo
óvinsæl gat þessi barátta verið að dæmi
vom til að konur sögðu blaðinu upp því
þeim líkaði ekki sú dæmafáa framhleypni
kvenna að vilja fá kosningarétt, að vasast
í landsmálum væri verkefni karlmanna.
Samtímis á Tvennum
VÍGSTÖÐVUM
Segja má að upp frá þessu fari í hönd
tími þegar vinna þurfti á tvennum vígstöðv-
um samtímis. Annars vegar snúa máli sínu
til stjómvalda, Alþingis og sveitarstjóma,
til áhrifa á löggjöf sem tryggði konum að-
gang að skólum landsins, námsstyrkjum,
embættum, íjárforræði, erfðarétt, jafnan
rétt í hjúskap, tryggja rétt óskilgetinna
bama og mæðra þeirra o.s.frv. Og svo hins
vegar að vekja konur til vitundar um sjálfar
sig sem fijálsboma og fullgilda borgara í
íslensku samfélagi. Oft má skynja að Bríeti
fínnst hún hrópandinn í eyðimörkinni. En
heni var gefínn óbilandi kjarkur og trú á
málstaðinn. í Kvennablaðinu er ýmist
fagnað eða gagnrýnt eftir ástæðum og
umræðan á síðum blaðsins er lifandi og í
takt við tímann, líkust æðaslögum hinnar
daglegu baráttu að markmiðunum. Það var
því ekki með öllu sársaukalaust sem Bríet
hætti útgáfu blaðs síns i árslok 1919. Bæði
var að hún sá sér ekki fært að halda áfram
vegna aukins útgáfukostnaðar og hún taldi
að röðin væri komin að öðmm og yngri
konum að taka við og heija uppbyggingu á
þeim gmndvelli sem þegar var lagður.
Árin 1904 og 1906 var Bríet í nánum
tengslum við kosningaréttar-samtök kvenna
erlendis og fékk þaðan eindregna áskomn
um að stofna samtök kvenna á íslandi sem
einvörðungu hefðu réttindamál þeirra á
stefnuskrá sinni. Það varð til þess að Bríet
gekkst fyrir stofnun Kvenréttindafélags ís-
lands 27. janúar 1907. Fyrsta stóra verkefni
félagsins var að skipuleggja framboð og
kosningavinnu kvenna í bæjarstjómarkosn-
ingunum í Reykjavík 24. janúar 1908 undir
formerkjum breyttra sveitarstjómarlaga
sem heimiluðu konum kjörgengi og kosn-
ingarétt til sveitarstjóma. Listi skipaður
fjómm konum komst allur að. f þeim hópi
var Bríet og sat hún í bæjarstjóminni
1908-1912 og aftur 1914-1920.
Bríet Lendir í Minnihluta
Með stjómarskrárbreytingu 19. júní 1915
öðluðust íslenskar konur kosningarétt til
Alþingis með skilyrtu aldursmarki sem síðan
var fellt burt fimm ámm síðar. Þessarar
réttarbótar vildu íslenskar konur minnast
og þegar skeyti barst út hingað að konung-
ur hefði 19. júní staðfest stjómarskrána
settust reykvískar konur á rökstóla um með
hvaða hætti það yrði gert. í þeim umræðum
varð Bríet ásamt annarri konu í minnihluta.
Meirihlutinn vildi láta safna fé og reisa
landsspítala. Sjónarmið Bríetar var að konur
ættu að styðja hver aðra í að nýta hin ný-
fengnu réttindi til að komast í þá aðstöðu
að hafa áhrif á ákvarðanir í þágu heildarinn-
ar og vera með í ráðum hvemig fé úr
sameiginlegum sjóðum landsmanna væri
notað. Á þeim vettvangi taldi hún að þær
ættu að beita sér fyrir því að spítali yrði
reistur. Henni urðu það vonbrigði hversu
lítið áhrifa kvenna gætti þrátt fyrir fullrétti
þeirra.
Þegar Bríet sat aldurhnigin á friðstóli og
leit yfír farinn veg þótti henni sem lagaleg
réttindi kvenna væra langt komin til jafns
við karla en að áskorti um alla fram-
kvæmd. Hana tók sárt til skilningsleysis og
hálfvelgju þeirra sem hún hafði varið langri
starfsævi til að beijast fyrir. Hún stefndi
að því að konur væra ekki aðeins eftir laga-
bókstafnum heldur í reynd jafningjar karla.
NýttLandnám
Hugsjón hennar var að íslenskar konur
hæfu landnám á ný og að þessu sinni í
andlegu og stjómmálalegu lífí þjóðar sinnar.
Margir töldu fullvíst að hún yrði hin fyrsta
landnámskona í röðum alþingismanna þegar
hún var í framboði við Alþingiskosningamar
1916. Hún skipaði Qórða sæti á lista Heima-
stjómarmanna og eina konan sem tekin var
á lista en þeir vora alls sex. Aðeins munaði
fímmtán atkvæðum að Bríet yrði fyrsti vara-
þingmaður flokksins. Hefði hún þá tveimur
áram síðar tekið sæti á Alþingi þegar fyrsti
maður listans lét af þingmennsku vegna
veikinda. Enda þótt sumar konur sem kusu
strikuðu karla út til að lyfta henni þá vora
karlamir fleiri sem strikuðu út einu konuna
sem þar var til að lyfta körlum.
Bríet var enn á framboðsiista við þing-
kosningamar 1926 en þá kusu fáar konur
og hún komst ekki að. Bríeti vora það von-
brigði hversu tómlátar konur vora um
réttindi sín og blindar á gildi þess að nýta
þau. En hún erfði þetta ekki við neinn. Þó
mun hún hafa tekið úrslit kosninganna sem
vantraust á sig og þau orðið beint tilefni
þess að hún lét af formennsku í Kvenrétt-
indafélaginu það ár.
Sagan má Ekki Gleymast
Um þessar mundir lítum við yfír áttatíu
ára vegferð kvenréttindafélagsins, stiklum
á stóra í ævi mikilhæfrar baráttukonu og
skynjum að hún má ekki falla í gleymsku,
til þess er hún of stórbrotin. Þegar Bríet
sjálf stóð á áttræðu 1936 fórast henni svo
orð í blaðaviðtali: „Við höfum fengið fjölda
margar réttarbætur, en margar þeirra era
aðeins á pappímum og ekki í framkvæmd."
Hægt er að taka undir þessi ummæli enn
í dag og þarf þá ekki annað að líta á fæð
kvenna í sveitarstjómum og á Alþingi og
jafnframt hugleiða stöðu kvenna á vinnu-
markaðinum og hversu þær era afskiptar í
launum.
Bríet lést í Reykjavík 16. mars 1940. Sjö
áram síðar á fjöratíu ára afmæli Kvenrétt-
indafélagsins, óskabams Bríetar Bjamhéð-
insdóttur, var hennar minnst í afmælisriti
sem þá kom út og að verðleikum. Lokaorð
hér era tekin úr grein konu sem var sam-
starfsmaður Bríetar um árabil og reit þama
um lífsstarf hennar. „Frú Bríet var gunn-
reif bardagakona, enda sóttu fæstir gull í
greipar henni í vopnaviðskiptum. Hnittin
og hárbeitt tilsvör hennar, er hún var að
veija áhugamál sín, lifa enn í minnum
margra. En hún var sáttfús með afbrigðum,
persónulegum mótgjörðum fannst henni
auðvelt að gleyma vegna málefna."
Björg Einarsdóttir hefur skrifað 3 bækur um
ævi og störf íslenskra kvenna.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7. MARZ 1987 7
^ * ‘ ' ’’ „ * LCÖDUN MUnUUIVDL/AUOIWO f. IVIMrLL