Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1987, Blaðsíða 2

ÞJOÐFRÆÐI
„Hamingjan sig ei sýnir méru
seinna bindi bréfasafns Bjama Thorarensen í út-
gáfu Jóns Helgasonar prófessors, sem kom út í lok
sl. árs, er endurprentað æviágrip Bjama sem upp-
haflega fylgdi ljóðmælum hans í útgáfu Jóns fyrir
rúmum 50 árum.^Þetta útgáfustarf Jóns er traust
og vandað og við gerð skýringa og æviá-
grips Bjama hefur hann víða leitað fanga.
Eigi að síður þurfti Jón að skilja við nokkur
atriði í æviágripinu í óvissu og er það auðvit-
að ekki tiltökumál. Sá sem þetta ritar fann
fyrir nokkrum árum heimild sem varpar
nýju ljósi á einn þátt í ævi Bjama. Þó að
ekki sé um stórvægiiegt eftii að ræða þykir
ástæða til að koma því á framfæri svo að
æviágrip Bjama megi verða eins rétt og
heimildir leyfa.
Það sem hér um ræðir varðar kvon-
BJARNI
THORARENSEN
skáld virðist hafa átt í
nokkrum erfiðleikum
utaf kvennamálum á
sínum yngri árum og er
nokkurn veginn víst, að
jjjrívegis urðu kvonbænir
JÍians árangurslausar.
Hér er orlitlu bætt við
ævisögu Bjarna
EFTIRPÁL
BJARNASON
bænamál Bjama. Alkunna er að hann átti
við raunir að stríða í þeim efnum um skeið.* 1 2)
Hann taldi sig trúlofaðan Guðrúnu Thor-
arensen frænku sinni á Möðruvöllum
1816—18 og Elínu Stephensen á Hvítárvöll-
um 1819—20, en upp úr slitnaði í báðum
tilvikum. Einnig hafa heimildir gefið í skyn
að hann hafí áður mátt þola sams konar
raun þótt hljóðara hafi orðið um þau mál
og nafn stúlkunnar ekki verið í hámæli.
Skýr vísbending í þessu efni er kvæði eftir
Bjama sem birtist fyrst á prenti í útgáfunni
1935 og nefnt er Hamingjan undir hóln-
um:
Þar hólinn reisa sig eg sér
úr sandi um austur grundir,
honum, segir hugurinn mér,
hamingja þín býr undir.
Veraldar gefa vildi eg þér
vötnin, fjöll og grundir,
ef gætirðu aftur gefið mér
það gimist hólnum undir.
Minn það versti óttinn er
allar lífs um stundir,
að hnossið aldrei hlotnist mér
sem hólnum þeim er undir.
Þó hnossið eigi hlotnist mér
sem hólnum þeim er undir,
blómið ei svo brigðult er
sem blikar um möðru grundir.
Hamingjan sig ei sýnir mér
sanda hólnum undir,
því að hlaupin öll hún er
upp á möðru grundir.
Blíðan móti breiðir hún mér
barm um möðru grundir,
en vill ei láta leita að sér
Ijóta hólnum undir.
Staðháttalýsingar bessa kvæðis eru með
þeim hætti að freistandi er að geta í eyðum-
ar. Ljóst má vera að „blómið á möðra
grandum" sé Guðrún á Möðravöllum, en
hvert er þá „hnossið undir hólnum“ sem
gekk Bjama úr greipum? Jón Helgason iét
það eftir sér að varpa fram getgátum um
þetta í skýringum kvæðisins.3) Hann telur
lýsinguna geta átt við Odda á Sangárvöll-
um, en þar bjó sr. Steingrímur Jónsson,
skólabróðir Bjama, ásamt Valgerði konu
sinni, sem var ekkja Hannesar biskups
Finnssonar, og tveimur gjafvaxta stjúp-
dætram. Jón taldi þessa tilgátu ekki nógu
trausta til þess að halda henni á ioft í ævi-
ágripi Bjama. Þar segir einungis um þetta
atriði:
Það má ráða að hann (þ.e. Bjami)
hafi fyrst beðið sér konu 1814 og
verið synjað, en eigi er kunnugt hver
það var.4 5>
Oddl á Rangúrvöllum á þeim tíma, þegar Þórunn Hannesdóttir varheimasæta
þar. Hún varfædd íSkálholti oghefur verið 16 ára, þegar G.S Mackensie teikn-
aði myndina í íslandsleiðangri sír.um.
Jón áiyktar þetta einkum af óljósum
ummælum Bjama í bréfi til nafna síns Þor-
steinssonar 26. ágúst 1814, þar sem hann
kvartar undan óþægindum sem hann hafði
orðið fyrir og óttast að verða söguburði og
hleypidómum að bráð.
Raunar er óvíst að kvonbænir hafí verið
undirrót þessara orða,6), en Jón var ekki
fjarri lagi. Hann hefði mátt treysta betur
hugmyndum sínum um kvæðið því að kom-
ið hefur í Ijós að þar átti hann kollgátuna.
Heimild er sem sagt því til staðfestingar
að Bjami hafi biðlað til Þórannar Hannes-
dóttur í Odda.
í útdrætti úr bréfabók Steingríms í Odda
segir svo um bréf frá Steingrími til Bjama
30. jan. 1818:
(Bréfið er) ... útaftrúlofun Þórunnar,
„þó ei gengi að þinni vild — þú sveigir
að mér að eg hefði gjört hreinna í að
láta þig vita um vorið 1815 um þessa
trúlofun, “ en trúl(ofun) hafði ekki kom-
ið til orða fyrr en árið eftir.6)
sem Bjami Thorarensen lætur sér nægja
að tæpa á:
Hvað þau orð í mínu bréfi í fyrra
snertir, sem það lítur út til að þú
hafir steytt þig á, þá segi eg þér
satt að eg meinti þau ærlega eftir
bókstafnum og hefi aldrei mistryggt
þinn moralska caracteer, þó eg sjálf-
ur ekki hafí haft verulega lukku á
þér sem eg seinna skal gefa þér hrein-
skilna útlistun á vegna þess eg óska
vináttu þinnar sem ráðvands manns,
hvöm þú einnig skalt læra að þekkja
í mér ef til efha kæmi. Um hitt get
eg ei frekari útlistun gjört skriflega
vegna þess eg þá yrði að nefna viss-
ar persónur á nafn.9)
Bjami Þorsteinsson vitjaði ættlandsins
sumarið 1818 og ef til vill hafa þeir þá jafn-
að með sér þennan ágreining sem ekki
mátti skrifa um, en framar verður ekki
þessarar beiskju vart í bréfum Bjama Thor-
arensens. Hann virðist jafnvel sýna nafna
Þórunn Hannesdóttir á gamals aldri ásamt eiginmanni sínum, Bjarna Thorsteins-
syni. Bjarni Thorarensen vildi kvænast Þórunni, en varsynjað.
Af þessu er ljóst að Bjami hefur leitað
hófanna hjá Þóranni vorið 1815, en ekki
verið vísað á bug þá þegar. Sá sem varð
vonbiðill Bjama og hlaut síðan „hnossið“
var enginn annar en vinur hans og skóla-
bróðir, Bjami Þorsteinsson, sem áður er
nefndur. Bjami Þorsteinsson var fæddur
1781 og því 5 áram eldri en Bjami Thorar-
ensen, en þeir luku íaganámi um svipað
Ieyti (1806—7). Þórann var nokkra yngri,
fædd 1794. Steingrímur stjúpfaðir hennar
var prestur í Odda 1811—24 er hann varð
biskup og fluttist til Reykjavíkur. Bjami
Þorsteinsson starfaði í Kaupmannahöfn að
námi loknu. Hann skrapp heim sumarið
1815 og var þá f þingum við Þóranni í
Odda án þess að Bjama Thorarensen virtist
vera um það kunnugt. Samkvæmt útdrætt-
inum úr bréfabók Steingríms skrifaði hann
Bjama Þorsteinssyni 23. ág. 1815 um „all-
usioner til bónorðs hans eða huga til
Þórannar, en þó hefur hann ekki þá beðið
hennar. Steingrímur tekur létt undir en ósk-
aði helst alvöra." Þess mætti geta sér til
að legið hafi á að taka af skarið vegna
þess að annar biðill beið. í sjálfsævisögu
sinni kveðst Bjami Þorsteinsson hafa beðið
Þórannar sumarið 1815, en ekki fengið já-
kvætt svar hennar fyrr en næsta ár, „sakir
tilfallandi atvika" sem hann skýrir ekki
nánar.7)
Bjami Þorsteinsson og Þórann gengu
ekki í hjónaband fyrr en 1821. Pram að því
var Bjami við störf í Kaupmannahöfn en
Þórann sat í festum í Odda. Bjami hlaut
amtmannsembætti 1821 og fluttist þá alfar-
inn heim. Hjónaband þeirra varð langt og
farsælt og meðal bama þeirra var
Steingrímur skáld Thorsteinsson.
Með þeim nöfnum Thorarensen og Þor-
steinssyni hélst einlæg vinátta, a.m.k. í orði
kveðnu, á meðan báðir lifðu, en stundum
verður þess vart að Bjami Thorarensen
hafi tortryggt nafna sinn.8) Augljósrar
beiskju gætir í bréfi hans frá 10. sept. 1817
sem líklega er auðveldara að skýra að feng-
inni þeirri vitneskju sem að framan greinir.
Af bréfínu er ljóst að árið áður hafa farið
milli þeirra hreinskilin orð um viðkvæm mál
sínum meiri trúnað en öðram pennavinum
þegar hann skrifar næstu árin um kvon-
bænaraunir sínar. Þessar raunir fengu endi,
sem korn. flestum á óvart, begar Bjami
skrapp vestur í Stykkishólm haustið 1820
og gekk að eiga stúlku sem hann hafði að
líkindum ekki séð fyrr. Þá skrifaði hann
nafna sínum fréttimar strax daginn eftir
brúðkaupið. Nokkra síðar skrifaði hann
honum enn að hann sé „í besta máta gift-
ur“ og bætir við merkilegum samanburði:
„Kona mín er eins góð og eg neld að kær-
asta þín sé og þarhjá rétt lagleg.“10)
Bjami Thorarensen virðist nlltaf hafa
laorið hlýhug til Þórannar. Fyrst eftir hjóna-
band hennar og Bjama Þorsteinssonar
endar B. Thorarensen jafnan bréfin til nafna
síns með hjartnæmum kveðjuorðum til henn-
ar eins og: „bið að heilsa þinni elskulegustu
frú kærastu". í bréfi til Gríms Thorkelíns
1826 greinir Bjami Thor. honum crá dvöl
amtmannshjónanna Bjama og Þórannar í
Reykjavík um skeið, þar sem Þórann festi
ekki yndi, og bætir við þeim einkunnarorð-
um um hana sem honum hafa verið ofarlega
í huga, að hún sé „en elskværdig kone."11)
Höfundurinn ercand. mag. í íslenskum fræðum
og kennir við Menntaskólann við Sund.
Tilvitnanir
1) Bjarni Thorarensen: Bréf II. Jón Helgason
bjó til prentunar. Reykjavik 1986. (Eftirleið-
is skammstafað BTh.Bréf.)
Bjarni Thorarnensen: Ljóðmæli I—II. Jón
Helgason bjó til prentunar. Kaupmanna-
höfn 1935. (Skammstafað BTh.Ljóðm.)
2) Sjá BTh.Ljóðm. I, xvi-xviii (eða BTh.Bréf
II, vi-vii). Studia Islandica, 28. hefti,
Reykjavík 1969, 12—24.
Bth.Ljóöm. II, 78-82.
3) BTh.Ljóðm. II, 84-85.
4) BTh.Ljóðm. I, xvi.
5) Sbr. Studia Islandica 28, 13—14.
6) Útdráttur Jóns Sigurössonar forseta úr
einkabréfabók Steingríms Jónssonar (Lbs.
427 fol.
7) Tímarit Hins (sl. bókmenntafél. XXIV
(1903), 132-33.
8) Sbr. BTh.Bréf II, 359.
9) BTh.Bréf II, 73—74. Stafsetning er færð
til nútiðarhorfs.
10) BTh.Bréf II, 85.
11) BTh.Bréf II, 49.