Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1987, Blaðsíða 4

Sitt hvað um Laugaveg fyrr og síðar
BI.ÓMAIÍMI
Auðvitað — og gráfíkjurnar.
Svo arfleiddi hann þig.
Það var seinna. Ellefu þúsund krónur í
beinhörðum peningum. Og þá var króna
króna. Ég lærði fyrir þær í Kaupmanna-
höfn.“
Dóttursynir Jóns
Á Hjalla
Kaupmenn, söðlasmiðir, járnsmiðir, gullsmiðir,
veitingamenn og hótelhaldarar tóku þegar
að setjast að við Laugaveginn eftir að hann
hafði verið lagður og margir reistu sér íbúðar-
hús við þtta langa borgarstræti. Húsin teygðu
Jón á Hjalla var bamlaus í hjónabandi
en hafði átti dóttur á laun, sem gerðist
bóndakona í Ölfusi. Hún hét Guðrún og
giftist Einari Eyjólfssyni á Grímslæk. Og
það hefur svo sannarlega mnnið kaup-
mannsblóð í gegnum þessa dóttur hans, því
afkomendur hennar hafa mjög komið við
sögu verslunar, ekki síst á Laugaveginum.
Einn sona hennar var Marteinn Einarsson,
sem verslaði lengi á Laugavegi og reisti
m.a. árið 1929 eitt glæsilegasta verslunar-
hús sem reist hefur verið á íslandi. Það er
Laugavegur 31, þar sem Alþýðubankinn er
til húsa núna. Einar Erlendsson teiknaði
Jón á Hjalla fór að verzla
við Laugaveginn á efri
árum og seldi steinolíu,
brennivín og matvöru
jöfnum höndum og
efnaðist. Dóttursynir
hans komu síðar við
sögu við Laugaveginn,
Marteinn Einarsson sem
reisti þar glæsihús með
frægri verzlun, Ólafur,
sem verzlaði einnig og
Kristinn, sem fyrirtækið
K. Einarsson og
Björnsson er kennt við.
Þannig hefur
kaupmennskan stundum
lagst í ættir.
EFTIR GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
sig innar og innar. Sumir þeirra, sem veittu
þjónustu, vildu vera fyrir innan alla aðra
til að hafa forgang að ferðalúnum sveita-
mönnum er þeir komu í bæinn. Þegar líða
tók á þessa öld blómstruðu hinir smáu
íslensku kaupmenn. Gömlu stóru verslanirn-
ar eins og Thomsensmagasín og Bryde lögðu
upp laupana en í stað þeirra spruttu upp
smáverslanir á hverju götuhorni um allan
bæ. Oft voru þær í kjöllurum eða skúrbygg-
ingum og varningurinn, sem var á boðstól-
um, komst stundum fyrir í nokkrum hillum.
Aðrar voru á virðulegri stöðum í húsunum,
stærri eða sérhæfðari. Það var eins og kaup-
mennska væri lausnarorðið og ótrúlegustu
menn vildu spreyta sig á henni þó efnin
væru engin og hæfileikarnir misjafnir. Og
húsin við Laugaveg fylltust af verslunum,
smáum og stórum, alveg inn að Hlemmi.
Stundum entust kaupmennirnir ekki nema
í nokkra mánuði en aðrir urðu ríkir og rót-
grónir. Ætli þær skipti ekki orðið þúsundum
verslanirnar sem hafa verið Laugaveg þá
öld sem hann hefur verið við lýði?
Einkenni á þeim sem byijuðu verslun við
Laugaveginn framan af voru smá efni. Oft
voru þetta sveitamenn, sem voru nýfluttir
í bæinn og áttu kannski einhveija aura sem
þeir höfðu nurlað saman eða selt eitthvert
kotið fyrir, eða þá verslunarþjónar úr hinum
stóru verslunum í miðbænum sem höfðu
fengið næga þjálfun í verslunarstörfum til
þess að vilja reyna sjálfir. Einstaka dæmi
voru líka um það að tómhentir útlendingar
rækju á fjörurnar og færu að versla við
Laugaveginn. Hér verður vikið að örfáum
mönnum.
HÚS JÓNS Á HJALLA
Standa Enn
Árið 1901 fluttist lúinn bóndi á sextugs-
aldri austan úr sveitum og settist að í
Reykjavík. Hann hét Jón Helgason og hafði
verið bóndi á Hjalla í Ölfusi, notið virðingar
í sinni sveit, gegnt þar trúnaðarstörfum og
auk þess hafði hann jafnan róið á vertíðum
frá Þorlákshöfn, þar af sem formaður í 18
ár. Jón keypti tvílyft, lítið hús við Laugaveg
45, líklega fyrir andvirði jarðar sinnar,
flutti þar inn ásamt konu sinni og hóf
að vinna ýmsa algenga vinnu í bænum.
Tveimur árum síðar fór hann í bríaríi
að fika við að versla í íbúðarhúsi sínu
og var þá innstur allra
Ljósm.: Magnús Ólafsson/
Ljósmyndasafnið
Á Laugavegi 64 var
verslunin Vöggur
sem GunnarÞórð-
arson setti á legg
árið 1916, en þegar
þessi mynd er tekin
hafði GunnarJóns-
son tekið við búð-
inni. Hann verslaði
hérá árunum 1926
til um 1930. Húsið
stendur enn á horni
Vitastígs en hinn
sérkennilegi turn
erhorfinn ogannar
kominn í staðinn
auk þess sem húsið
hefur verið múr-
húðað.
Verslunin Frón Árna Einarssonar var á Laugavegi 28 til ársins 1919 og þar var
höndlað með allt milli himins ogjarðar. Uppi á lofti bjó Halldór Laxness á
menntaskólaárum sínum og hefur hann sagt frá þeirri dvöl í endurminningabók-
um sínum. Húsiðá Laugavegi28 er enn tilen hefur veriðgjörbreyttaðytra útliti.
Ljósm.: J. Dahlmann. Þjóðminjasafnið.
kaupmanna við Laugaveg. Verslun hans
varð fljótt ábatasöm, enda Jón á Hjalla,
eins og hann var ávallt kallaður, útsjónar-
samur eins og traustum bónda sæmir. Árið
1906 urðu húsakynnin þegar of þröng. Þá
reisti hann stórt tvílyft hús áfast gamla
húsinu og byijaði að reka þar vefnaðarvöru-
verslun en hélt áfram að versla með
nýlenduvörur í gömlu búðinni.
Það er skemmtilegt að bæði þessi hús
Jóns á Hjalla standa enn við Laugaveg 45
og eru eins og af tveimur kynslóðum. Bæði
eru þau tvílyft timburhús en hið nýrra samt
helmingi hærra en hitt. Sjálfur bjó Jón jafn-
an uppi á lofti í gamla húsinu í þröngri og
lágri íbúð. Það var ekki hans stíll að berast á.
Og verslun Jóns blómgaðist ár frá ári.
Þegar hann lést, árið 1922, var hann orðinn
einn af kunnustu kaupmönnum í Reykjavík
og jafnframt einn af efnuðustu borgurum
bæjarins. Jón Engilberts var frændi Jóns á
Hjalla og bar nafn hans. í ævisögu hans,
Húsi málarans, sem Jóhannes Helgi skráði,
er vikið að kaupmanninum og verslun hans.
Þar segir m.a.:
Steinolía, Brennivín
Og Matvara
„Jón hafði kramvörubúð í bænum, nokk-
urs konar magasín og höndlaði með allt
milli himins og jarðar eins og þá tíðkaðist
og þó sennilega í ríkari mæli en aðrir kaup-
menn. Ég man eftir steinolíutunnum í
búðinni hans, ljáum, brennivíni og allri
matvöru sem nöfnum tjáir að nefna.“
Um viðskipti þeirra frænda segir Jón
Engilberts:
„Ég sýndi honum ekki teikningar eftir
mig nema einu sinni, svo furðulostinn var
hann. Ég gleymi ekki andlitinu á kemp-
unni. Hvíta skeggið seig alla leið niður á
bringu. Hann sagði ekkert, ekki orð, ekki
í það sinnið. Þá sýndi ég honum skip, sem
ég hafði smíðað og var listavel gert. Þá var
karlinum nóg boðið og hann brá við hart
og sagði fokvondur: Ég held að þú ættir
að hafa eitthvað þarflegra fyrir stafni. Ég
ætla að tala við foreldra þína.
Heimsóttirðu karlinn oft?
Jájá.
Réði arfsvonin einhveiju þar um?
húsið og þar var verslun Marteins Einars-
sonar, dóttursonar Jóns á Hjalla, í mörgum
deildum og hefði getað sómt sér með prýði
í hvaða stórborg sem er.
Annar dóttursonur Jóns á Hjalla var
Kristinn Einarsson, sem bæði var heildsali
og leikfangakaupmaður. Fyrirtæki hans,
K. Einarsson og Bjömsson, er enn rekið í
stórhýsi á Laugavegi 25. Þriðji bróðirinn
var Olafur Einarsson, sem um tíma rak
verslun á Laugavegi 44. Hans sonur er
Ragnar, kaupmaður í Breiðholti. Og enn
má þess geta að Kristrún, systir þeirra
bræðra, var gift Hannesi Ólafssyni kaup-
manni á Grettisgötu 2.
Einn af erfmgjum Jóns á Hjalla var
frændi hans, Þórður Þórðarson. Hann eign-
aðist verslunarhúsin á Laugavegi 45 og rak
þar lengi verslun, kallaði sig Þórð frá Hjalla.
Jafnvel Bændur Fóru
Að Verzla
Kaupmenn við Laugaveginn vom margir
ættaðir austan úr sveitum og það er ekki
ólíklegt að einmitt sveitamennimir sem
komu árlega, vor og haust, í kaupstaðinn
hafi séð möguleikana við þennan alfaraveg
inn í höfuðborgina. Stundum tóku heilu fjöl-
skyldurnar sig upp austur í sveitum, fluttust
til Reykjavíkur og fóm að versla hér og þar
um bæinn. Kaupmannseðlið hafði sofið um
aldir en fékk nú útrás um síðir. Þannig var
um afkomendur Ámunda Guðmundssonar,
bónda á Sandlæk í Gnúpveijahreppi. Ólaf-
ur, sonur hans, freistaði snemma gæfunnar
í Reykjavík, lærði til verslunar og gerðist
bókhaldari og var síðan lengi verslunar-
stjóri fyrir eina stærstu verslun Reykjavíkur
um aldamótin. Það var Brydes-verslun. En
síðustu æviár sín, eftir að Bryde fór á haus-
inn 1914, rak hann eigin verslun á Lauga-
vegi 22a, í húsi sem enn stendur og hýsir
veitingahús á homi Klapparstígs. Eftir and-
lát Ólafs Ámundasonar, 1919, tók Móritz,
sonur hans, við versluninni og flutti hana á
Laugaveg_ 24 og síðan upp á Grettisgötu.
Bróðir Ólafs var Guðmundur Ámundason,
jafnan kenndur við Urriðafoss. Hann flutti.
til Reykjavíkur að austan 1901, byggði stórt
timburhús á Laugavegi 70, þar sem Jón og
Óskar em núna, og stofnaði hótel. Hann tók
C
*
4