Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1987, Blaðsíða 2

Ein allsherjar bomba
í gemlmgsms gátt
Ýmis gamall kveðskapur í samantekt Björns Magnússonar
Amma mín, Ragn-
heiður Jónsdóttir
frá Kúvíkum á
Ströndum, sem
fædd var árið 1829,
kenndi mér ungum
nokkrar vísur, sem
mér finnast þess virði að haldið sé til
haga. Móðir hennar var fædd og upp-
alin í Eyjafirði, og þaðan eru runnar
eftirfarandi vísur, sem ég hef hvergi
séð á prenti. Ekki er mér kunnugt
um höfunda þeirra, en sú fyrsta gæti
verið runnin frá Þórunni Jónsdóttur
biskups Arasonar, sem var að minnsta
kosti þrígift, og bjó á Grund í Eyja-
fírði með tveim bændum sínum og lifði
báða, barnlaus. Þessi vísa gæti átt
við hinn fyrri þeirra, ísleif sýslumann
Sigurðsson, e» hinn síðari, Þorsteinn
lögréttumaður Guðmundsson, átti
nokkur böm með öðrum konum (sem
hún reyndist vel), og ekki getur vísan
því átt við hann. En vísan er svona:
í Eyjafirði uppi i Grund
á þeim garði fríða.
Þar hefur bóndi búið um stund,
sem böm kann ekki að smíða.
Næstu vísur tel ég líka geta átt við
Gmnd í Eyjafírði, þótt ekki sé ég svo
kunnugur þar, að ég viti, hvort þær
eiga þar heima, og því síður fullyrt,
að þær eigi við Þómnni:
Grundarvakan gmnar mig,
að gerí margan svangan:
sjöstjömumar sýna sig
suður á móts við tangann.
Húsmóðirín, það heillaspnmd,
hungrínu mun svo forða,
að skóna hér á góðu Grund
geríst ei þörf að borða.
Hera rær á hendur tvær
hungríð nær að sjatni.
Skyrið hrærir óð og ær
og ögn af tæru vatni.
Ekki þori ég að fullyrða, að annað
vísuorðið í síðustu vísunni sé hér rétt
með farið.
Gaman væri, ef einhver kannaðist
við þessar vísur, og gæti bætt um,
ef ekki er rétt hermt.
Þijár vísur kann ég eftir ömmu-
bræður mína, sem ekki er líklegt að
nokkur kannist við, en sú fyrsta þeirra
minnir á alþekkta vísu um málfar á
Ströndum: Nordan hardan gerdi gard,
sem mikið hefur verið rætt um í le-
sendabréfum nýlega. Þau systkin
námu norðlenzkan framburð af móður
sinni, og gerðu því gaman að Stranda-
framburðinum. Vísan fjallar um líkför
norðan af Ströndum.
Lagdi nordan hirdin hörd
hardir skördin bördu.
Vard í ordi verdug gjörd
virda ferd af jördu.
Nokkuð ærslafengnir vom þeir
bræður í leikum, og þessa vísu mun
Benedikt (fremur en Sigvaldi) hafa
ort til bróður síns:
Jón minn góður, ég bið þig,
éttu mig ekki núna.
Of stór er ég ofan í þig.
Hla ferðu þá með mig.
Þeir tegldu sér skip til að Ieika sér
að, en ekki tókst alltaf vel til:
Hlægilegt var hlunnajóð,
hlykkur á öðrum sporði.
Upp á annan endann stóð,
eins og ponta á borði.
Loks koma hér þijár vísur úr bréfí
frá séra Áma Þórarinssyni, eftir Guðr-
únu eldri Kolbeinsdóttur prests í
Miðdal, sem lengst bjó með seinni
manni sínum, Eiríki dannebrogsmanni
Vigfússyni á Reykjum á Skeiðum. Sú
fyrsta var prentuð með öðmm kveð-
skap þeirra hjóna í íslenzkum sagna-
þáttum Biynjólfs frá Minnanúpi, en
ég læt hana samt fljóta með, því að
sennilega er sú bók ekki i margra
höndum. Hinar hef ég hvergi séð ann-
ars staðar en í nefndu bréfi. Tilefni
fyrstu vísunnar var þetta að sögn
Brynjólfs, og séra Áma bar saman
við hann:
Vinnukonur töldu vandkvæði á að
fara til kirkju einn sunnudag: eina
vantaði skó, önnur átti eitthvað ógjört,
þriðju þótti of seint að fara: Þá kvað
Guðrún:
Mörgu að þjóna, mörgu að svara,
maigt sem hindra kynni.
Ég á skóna. Ég skal fara.
Eg næ blessuninni.
Hinar vísur Guðrúnar urðu til af
því tilefni, að bam spurði hana: Hven-
ær ber tíkin? Guðrún svaraði: Þú átt
ekki að segja: Hvenær ber tíkin? held-
ur: Hvenær leggur tíkin? Og svo bætti
hún við:
Konan fæðir, kýr og ærín bera.
Kastar fyli kapalhró.
Kötturinn og tíkin leggja þó.
Fuglar verpa, fískar hrognum gjóta.
Pöddur kvikna, grasið grær.
Guð því vöxtinn öllu ljær.
Skyldu öll böm nú á dögum fá
svona góða fræðslu?
Vísumar tvær, sem hér fara á eft-
ir, em yngri, og getur vel verið, að
þær hafí áður birzt, þótt ekki viti ég
til þess. Þær kenndi mér Ragnheiður
0. Bjömsson, frænka mín, og hefur
líklega lært þær af Ragnari Ásgeirs-
syni, sem var bæði góðkunningi
hennar og höfundar, Jóhannesar S.
Kjarvals. Þær bera með sér greinileg
höfundareinkenni, og ætla ég mér
ekki að skýra þær að öðm leyti en
því, að þær munu vera frá stríðsámn-
um fyrri, þegar búast mátti við
árekstmm á tundurdufl.
Ein allsheijar bomba I gemlingsins gátt
í grallaraleysisins flæðandi mátt
í heisigemlingsins hráslaga vind
hrekst hún um náhöfín skynlaus og blind.
I algleyming skelfúlan skrönglast um nátt
Skelmorinn starir með glórunum hátt.
Eitt áralegt brak, eitt boldangsins slum
og burt hverfur gleiddin af skelfulurum.
Koffein gegn
krabbameini
IKoffein kemur í veg fyrir, að
krabbameinsfrumur, sem verða fyrir árás
frumueiturs, nái aðjafna sig
Koffein, sem kaffimenn og -kerling-
ar innbyrða í ríkum mæli, hefur
verið sakað um að valda krabba-
meini, en nú hefur komið í ljós á
því nýr eiginleiki, sem flestum mun koma
á óvart. Vísindamenn em nefnilega að rann-
saka, hvort hægt sé að nota koffein við
meðferð á krabbameini.
Rannsóknimar byggjast á 40 ára gam-
alli vitneskju: Efni, sem bijóta sundur
litninga, em miklu áhrifameiri ef þau em
gefín með koffeini. Mörg krabbameinslyf
virka þannig, að þau slíta í sundur litning-
ana í hinum illkynja fmrnurn, svo að nærri
lætur, að koffein ætti að gera aukið áhrif
þessara lyfja.
Hin frumueyðandi krabbameinslyf ráðast
á litningana í frumum, sem em að skipta
sér, svo að þær deyja í stað þess að ljúka
skiptingunni.
Þar sem illkynja frumur skipta sér oftar
en eðlilegar fmmur, ráðast lyfín mest að
þeim fmmum. En stundum standast krabba-
meinsfmmumar árásina. Þær jafna sig og
halda áfram að skipta sér, eins og ekkert
hafí gerzt.
Og hér er það, sem koffeinið kemur til
sögunnar. Sé koffein gefið með hinum
frumueyðandi efnum, halda hinar sködduðu
fmmur áfram að skipta sér í stað þess að
lagfæra hina skemmdu litninga. Hinar nýju
fmmur, sem verða til við skiptingamar,
verða þá svo vanskapaðar, að þær deyja
fljótt.
Vísindamenn vita enn ekki svo gjörla,
hvemig koffeinið virkar, og það er einnig
erfíðleikum bundið að rannsaka það því það
magn af koffeini, sem þarf til þess að með-
ferð beri tilætlaðan árangur, er svo mikið,
að sjúklingunum væri hætt við eitrun.
Næsta skref hjá vísindamönnunum verður
því að fínna efni, sem líkjast koffeini, en
valda ekki eitrun, þótt þau geti aukið áhrif
fmmueitursins. Eitt slíkt efni, pentoxifyllin,
er verið að reyna á tilraunadýmm um þess-
ar mundir.
En það em þó ekki allar tegundir krabba-
meins, sem hægt er að meðhöndla með
koffeini eða pentoxifyllin í sambandi við
fmmueitur.
Viðbrögð sumra krabbameinsfrumna em
nefnilega þau að verða enn verri viðureign-
ar, sem torveldar þessar rannsóknir.
Erlendar bakur
Guðbrandur Siglaugsson
tók saman
Leslie Thomas:
In My Wildest Dreams.
Penguin Books 1986.
Rúmlega fímmtugur skrifaði Leslie
Thomas þessa sjálfsævisögu. Hún nær
fram yfír það er fyrstu bækur hans,
This Time Next Week og Virgin Soldi-
ers, komu út. Thomas fæddist í Wales
1931 og átti heldur dapra æsku. Honum
var komið fyrir á munaðarleysingjahæli
þegar hann var tólf ára. Um þá reynslu
skrifaði hann í fyrstu bók sinni og hér
má lesa meira um þau ár sem hann
dvaldi þar. Hann gegndi herþjónustu í
austurlöndum fjær og um þann þátt lífs
síns skrifaði hann The Virgin Soldiers.
Seinna meir gerðist hann blaðamaður
og loks rithöfundur. Hann hefur skrifað
hátt á annan tug skáldsagna og að auki
nokkrar ferðabækur. Þessi sjálfsævisaga
er glannaleg, full af kátínu og sorg.
Thomas segir skemmtilega frá og er
þessi bók full af skemmtilegum frásögn-
um.
F. Scott Fitzgerald:
Srnásögur í fimm bindum.
Penguin Books 1986.
Til þess að átta sig á F. Scott Fitz-
gerald verður maður að þekkja þann
draug sem kallaður hefur verið Ámeríski
draumurinn og er ekki neitt sér-amerískt
fyrirbrigði núorðið, því hann hefur víða
numið lönd eins og Þorgeirsboli sem
fyrst varð vart við norður í landi og
síðast spurðist til í Vesturheimi. Þessi
ameríski draumur samanstendur af auði,
félagslegum frama og eilífri æsku. Menn
eru ólatir við að elta hann. í sögum Fitz-
geralds kemur þessi eftirsókn æ fram.
Hetjur hans vaða í peningum, eiga innan-
gengt í samfélag virtra borgara og eru
ungar og fallegar. Hamingjan er þó
fjarri og verða hetjurnar fyrir skipbrot-
um. Frægasta verk Fitzgeralds er The
Great Gatsby, en hann var duglegur
smásagnaritari og eru sumar hveijar
sagna hans meistaraverk, má nefna The
Rich Boy og The Diamond as Big as the
Ritz í því sambandi. The Pat Hobby
Stories, sem voru síðustu sögur Fitz-
geralds, eru og afskaplega góðar og má
vera hann hafí ætlað sér að skrifa stórt
verk í þeim anda. í þeim sögum eða
brotum hefur draumurinn snúist upp í
martröð og er hetjan, Pat Hobby hand-
ritahöfundur í Hollywood, skemmtileg-
asti karakter Fitzgeralds.
William Makepeace Thackeray:
The History Of Pendennis.
Donald Hawes sá im útgáfuna.
J.I.M. Stewart ritar inngang.
Þetta er ein af þessum bókum sem
eru svo skemmtilegar aflestrar að manni
fínnst synd að endir skuli vera á. Hér
er sagt af hinum unga Pendennis, örlög-
um hans, vinum og versta óvini hans,
honum sjálfum. Sagan hefst á því að
þessi ungi maður er yfír sig ástfanginn
af sér eldri leikkonu sem vissulega er
mikill kvenkostur að fegurð og þess
háttar en er því miður nafnlaus, peninga-
laus og svolítið vitlaus í þokkabót.
Frændi ungu hetjunnar og alnafni, Art-
hur Pendennis, major á eftirlaunum,
kemur í veg fyrir hugsunarlítið hjóna-
band elskendanna og áfram heldur
sagan. Við fylgjum unga manninum í
skóla inn í herbergi þar sem hann fæst
við skriftir, inn í stofur þar sem blátt
blóð og rautt streymir um æðar og upp
á loft í húsi í London þar sem Pendenn-
is býr með vini sínum og ætlar að verða
lögmaður en hann leiðist út í blaða-
mennsku og verður seinna frægur
rithöfundur. Ástimar hlaupa á hann og
af og alltaf er föðurbróðirinn einhvers
staðar nærri með ráðleggingar sínar,
snobb og skemmtilegheit. Þetta er bók
sem sífellt sækir á eftir því sem fleiri
síðum er flett.
Thackeray var mikið lesinn af samtíð
sinni, hann fæddist 1811 og dó 1863.
Ásamt Dickens er hann mestur skáld-
sagnahöfunda enskra á nítjándu öld.