Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1987, Blaðsíða 5

J-
í smiðju.
Hrossaborg á Hörgslandi á Síðu.
Líkkista á kviktrjám, ætluð Jóni Asgeirssyni á Þingeyrum. Maðurinn til vinstri er Stefán Jónsson snikkari
á Kagaðarhóli og hefur hann að líkindum smíðað kistuna. Myndin er tekin við Blönduós.
En einn þeirra er þó að mörgv merki-
legri en aðrir, bóndinn og ljúfmennið
Brynjúlfur frá Minna-Núpi. Hann vann
mikið fyrir Þjóðminjasafnið og var ekki
langskólagenginn. Segðu mér frá sam-
starfí þeirra.
„Með þeim tókst mikill vinskapur, en
Brynjúlfur var á þeim tíma sá maður sem
bjó yfir hvað mestri þekkingu á sögnum um
staði sem væri forvitnilegt að rannsaka.
Hann hafði ferðast um landið á vegum Þjóð-
minjasafnsins. Hann var víða vel staðkunn-
ugur, ekki síst á Suðurlandi. Brynjúlfur er
afar merkur maður og um margt á undan
sinni samtíð. Það var honum því ómæld
ánægja að finna það mikla álit sem Daniel
hafði á honum, enda var Brynjúlfur almúga-
maður sem bjó við kröpp kjör. Fræðistörf
hafa ekki ávallt verið hátt skrifuð af almenn-
ingi. Álit Daniels kom ekki síst fram í því
að hann tók margar myndir af Brynjúlfi þar
sem hann sat með kompu sína og skrifaði
hjá sér, eða var hann að hvfla lúin bein og
hugsa? Brynjúlfur opnaði líka fyrir Bruun
ýmsa heima. Hann fór með Bruun um Þjórs-
árdal og Hrunamannaafrétt og alla leið að
Hvítárvatni. Á öllum þessum stöðum voru
miklar eyðibyggðir sem Brynjúlfur hafði
fundið.
í dagbók Bruun frá 1897 segir svo við
5. ágúst m.a.: „ . . . Biynjúlfur hafði ekki
vikið frá greftrinum, þessi góði, gamli mað-
ur... Augu hins fátæka, ljúfa öldungs
ljóma af ástúð, mildi og þakklátssemi, hveiju
sinni sem ég ræði við hann um rannsóknir
hans, en þær eru í sannleika sagt góðar."
Var Bruun ekki líka hér um tíma á vegum
herforingjaráðsins?
„Árið 1900 komu hingað til landsins
mælingamenn frá danska hemum og hófu
undirbúning að landmælingum. Þetta var
svokallað „General Stab“, sem stóð að þeim
kortum sem við höfum kallað Herforingja-
ráðskort, og hafa verið undirstaða mælinga
hér á landi fram á seinni tíma. Þetta ár
átti að vinna landmælingar á Reykjanesi.
Þá var Bruun ekki hér á landi, var hann
að undirbúa Heimssýninguna í París. Hann
kom hinsvegar til Islands árið 1902 sem
leiðsögumaður fyrir flokki mælingamanna,
sem fór til Homafjarðar.“
En hver voru aðalstörf Daniels Bruun?
Nú er nafni hans helst haldið á loft vegna
fomleifarannsókna, en varþaðhið eina?
„Nú virðist svo að það sem beindi huga
hans til íslands hafi verið fomleifar fyrst
og fremst. Oftast nær var hann reyndar
eitthvað að fást við fomleifar á summm.
En það er aðeins hluti af hans starfi því
er tímar liðu vaknaði áhugi hans á þeim
samtíma sem hann upplifði hér á landi.
Hann dró því saman miklar upplýsingar um
líferni manna við síðustu aldamót, um húsa-
kost, sem hann hafði sérstakan áhuga á,
um atvinnuhætti, um ferðalög manna, og
samgöngutækni. Hann var sjálfur mikill
ferðamaður, þótti nánast ekki einhamur á
því sviði, fór fjöll og fimindi í nánast hvaða
veðri sem var, enda ferðagammur þjálfaður
í ýmsum heimshomum.
Siðir og atvinnuhættir urðu honum smám
saman hugleiknari og gmnnurinn að þeim
rannsóknum var í formi mynda og málverka.
Síðan gaf hann út um ferðir sínar bækur
og greinar, fyrst árið 1897 bókina Fortids-
minder og Nutidshjem, sem þá var reyndar
ekki stór í sniðum. Hún var endurútgefin
árið 1928 þá mikið aukin og endurbætt.
Seinni útgáfan er langmerkilegasta bók
hans og ein merkasta sem útlendingur hef-
ur skrifað um ísland. Hann gaf út sæg
annarra rita og ritgerða, þ. á m. sögu
Danmerkur í tveimur bindurn."
Þú nefnir sæg af bæklingum. Nú fínnst
mér ávallt eitt það sérstæðasta úr safni
Bruun bæklingasafn, sem hann nefndi
Touristrouter.
„Hann hafði áhuga á samgöngutækni og
þá sérstaklega varðandi hálendi Islands. Þar
að auki var hann einna fyrstur til að sjá
ísland fyrir sér sem ferðamannaland og
lagði á ráðin um hvemig ætti að opna há-
lendi Islands. Hann var fyrstur til að rita
ferðamannabæklinga um landið og það em
þessir bæklingar Touristrouter.
í bæklingunum skipulagði Bmun 15 leið-
ir um hálendið og víðar, en það var að
mestu lokað m.a. vegna útilegumannaótta.
Hann var að vísu að mestu í rénum, en þó
ekki meira en svo að árið 1907 sótti Jón
söðli um styrk til þess að fara á hálendið
að beija á útilegumönnum, svo ekki var
trúin alveg horfin .. .“
/ einni ferða sinna fór Bruun um Kjöl,
sem var þá að mestu ónotuð leið?
„Það var að miklu leyti vegna Reynis-
staðabræðra. Menn vom teknir að fara Kjöl
um aldamótin, en höfðu óbeit á leiðinni.
Daniel Bmun rak áróður fyrir þessari leið
sem æ síðan hefur verið mikið notuð. Hann
stóð reyndar fyrir því að hún var vörðuð."
Sem hluti af landkynningarstarfí hans
var að vinna við uppsetningu Heimssýn-
ingarinnar í París, sem áður var getið
um. Hver var hans hlutur þar?
„Vegna þess að hann var sá maður dansk-
ur sem þá þekkti landið hvað best valdist
hann til þess. Hann bar ábyrgð á því sem
ísland lagði fram, lét hanna líkön, valdi
gripi og minjar og vann sýninguna í sam-
ráði við þjóðminjavörð íslands og danska
þjóðminjasafnið. Hann virðist reyndar hafa
ráðið þar ferðinni, þ.e. hvemig sýningin leit
út.“
Daniel Bruun hafði mikinn áhuga á at-
vinnuháttum og húsagerð. Segðu okkur
frá því.
„Hann lagði sig fram um að draga fram
ýmis einkenni í atvinnuháttum og húsagerð.
Hann lagði sig mjög fram um að sýna hvem-
ig íslendingar höfðu lært að nýta þær
aðstæður sem landið bauð upp á við gerð
híbýla. Hann gekk langt í að sýna fram á
fjölbreytni í þessum hlutum, hvemig menn
notuðu hvalbein sem árefti sem og listskurð
í kirkjum. Hann sem tæknilega menntaður
maður hafði áhuga á byggingaháttunum
sjálfum, smáatriðum sem manni hættir til
að yfirsjást ef maður er ekki þeim mun
áhugasamari um slfld. Hann dregur þetta
allt mjög vel fram. Sem dæmi um það má
nefna að af myndasafni hans er líklega um
helmingur myndanna af húsum og húsa-
kosti. Hvað varðar atvinnuhætti, þá leitaði
hann helst uppi það sem honum kom á
óvart, og ekki fannst í Danmörku, t.d. ýmis-
legt sem tengist sjósókn, æðarvarpi,
dúntekju, fylgdist með því hvemig menn
umgengust búsmala, kannaði peningshús,
réttir o.þ.h.
Eitt af því sem hann hafði mikinn áhuga
á var að kanna ferðatækni landsmanna,
samgöngur og allan þann búnað sem því
tengdist, á sjó og landi. Hann dró þannig
fram mjög góða mynd af því hvemig menn
stunduðu flutninga, hvemig þeir ferðuðust
og það hefur greinilega haft áhrif á hann
að kynnast því hvemig menn komust yfír
íslensku stórfljótin ógnvænlegu, með ullar-
lestir, timbur og póst.“
Það vekur athygli að sjá hve lipurlega
Bruun notar myndavélina, sem þá hefur
verið fremur þunglamalegur gripur og
beitir henni til að taka myndir sem í dag
myndu kallast tækifærismyndir. Þá tekur
hann myndir sem sýna smáatriði, t.d.
eitt andahreiður og það ekki ávallt frá
þægilegasta sjónarhomi.
„Kannski em „tækifærismyndimar"
skemmtilegastar, myndir af fólki við störf.
Slíkar eiga sér ekki margar hliðstæður frá
síðustu öld og aldamótum. í ferð með land-
mælingamönnum árið 1902 segir hann svo
frá í dagbók sinni um feijuferð yfir Eldvatn-
ið í Skaftártungu: „Ég spurði: „Er báturinn
í lagi?“ „Hann lekur," var hið huggunarrfka
svar... Marga lélega feijubáta hef ég séð
á íslandi en engan líkan þessum... „Er
ekki hægt að þétta hann?“ spurði ég...
Svarið var skellihlátur. .. Stúlkan snýr við
alein og rær sterklega og fimlega yfír aft-
ur, enda þótt hún standi í vatni upp fyrir
ökkla...““
Hvemig leist Bruun á landsmenn?
„Það breyttist. í fyrstu var honum ekki
alls kostar um þá gefið. Hann taldi þá
ágenga og ekki mjög siðavanda. En eftir
því sem ferðum fjölgar og hann kynnist
landi og þjóð betur þá breytist þetta og
hann verður ákaflega samgróinn íslenskum
eiginleikum áður en yfír lýkur.
Hann segir frá því í dagbók sinni, er
hann kom árið 1896, að til sín hafi komið
maður á Seyðisfirði og boðið sig fram sem
fylgdarmann. Bruun réði hann en sagði
honum upp á Akureyri, enda þótti honum
maðurinn ófullkominn fylgdarmaður og
áleitinn um of. Bruun skrifaði um hann í
dagbókina að hann hefði borgað honum
„meira en honum bar..." Þessi saga er
dæmigerð fyrir Bruun framan af. Hann
þótti halda sig dálítið sér, kannski ekki
mjög mannblendinn, en var kurteis og vel
látinn."
Kannski naut hann þess að vera fulltrúi
herraþjóðarinnar.
Sjá næstu siðu
Tí
ISBÓK MORGUNBLAÐSINS 31. OKTÓBER 1987