Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1988, Blaðsíða 15

við embætti innanríkisráðherra af Rajk, hið
guðlausa ígildi guðföður, en Rajk yngri var
nafn gefið við kommúniska nafngiftarat-
höfn. En hvað sem því líður, og þótt Kadar
hafí aldrei haft samband við „guðson" sinn,
er sagt, að hann hafi oftar en einu sinni
sagt við nána vini sína: „Það voru ein réttar-
höld yfir Laszlo Rajk í Ungveijalandi, en
það verða aldrei önnur.“
SÍMINN HLERAÐUR
Ólíkt Rajk vildi Rudolf Slansky ekki ræða
um gamlar tilfínningar eða um fjölskyldu
sína, þó að hann byðist til að svara spuming-
um um stjómmálaskoðanir sínar nú og um
störf sín í þágu mannréttindahreyfingarinn-
ar í Tékkóslóvakíu, en hann var einn af
þeim, sem undirrituðu yfirlýsinguna ’77.
‘Ojá, síminn er hleraður og stundum elta
þeir mig. En það skiptir ekki máli. Það er
bara eins það er, en reyndar er ástandið
að skána.“
Hann líkist einnig föður sínum af ljós-
myndum, er breiðleitur og greiðir þunnt
hárið aftur. „Allt er að breytast og ekkert
hefur breytzt," segir hann og er þeirrar
skoðunar, að áhugi Gorbatsjofs á efnahags-
legum framförum og breytingum til nútíma-
horfs, sem hann fagnar og telur einlægan,
hafí valdi óróa og kvíða meðal hinna íhalds-
sömu leiðtoga Tékkóslóvakíu. En þegar
spumingum er beint að hans eigin æsku,
efasemdum hans sjálfs og sársauka, leiðir
hann þær hjá sér og býður gesti sínum
kurteislega meira vodka.
En svo fór að lokum, að hann stóð upp
og leitaði vandlega í bókahillunum í tveggja
herbergja íbúð sinni. Og hann fann og rétti
mér ljósrit af eina viðtalinu, sem hann hef-
ur nokkru sinni veitt um endurminningar
snar frá handtöku og dauða föður síns og
reynslu sjálfs síns af kyrrsetningu og útlegð.
í tékknesku æskulýðsblaði, Mlady Svet,
um vorið í Prag, áður en Sovétmenn réðust
inn í landið 1968, sagði Slansky frá nótt-
inni 22. nóvember 1951, þegar hann, þá
16 ára gamall, var vakinn af tveimur mönn-
um, sem sýndu honum skilríki sem leynilög-
reglumenn og héldu á brott með hann, en
foreldrar hans voru þá ekki heima.
SÁFöðurSinn
AldreiAftur
Þetta var byrjunin á þeirri martröð, sem
hann varð að þola með því að blandast inn
í hina miklu atburðarás, sem í rauninni
hafði hafízt þremur árum áður, þegar Júgó-
slavíu var vikið úr Kominform fyrir að hafa
sýnt pólitískt og efnahagslegt sjálfstæði
gagnvart Sovétríkjunum. Refsialda reis í
Kreml og reið yfír „félagana" i Austur-
Evrópu. Hún átti að vera tii-viðvörunar og
koma í veg fyrir frekari liðhlaup eða „svik“.
„Ég sá föður minn aldrei aftur," segir
Slansky í viðtalinu. „Móður mina hitti ég
daginn eftir í húsi skógarvarðar í Hvozdy,
þar sem við vorum höfð í haldi."
í sinni eigin bók, „Af manninum mínum“,
sem kom út á þessu sama skamma skeiði
frjálsræðis, áður en hinir sovézku skriðdrek-
ar náðu til Prag, segir Josefa Slansky frá
því, þegar maður hennar, þá aðstoðarfor-
sætisráðherra Tékkóslóvakíu og fyrrum að-
alritari Kommúnistaflokksins, var barinn,
bundinn og fluttur burt, en henni ekið brott
af óeinkennisklæddum hrottum. Hún kveðst
hafa haldið, að vestrænir útsendarar hafí
verið að ræna þeim.
Um það, þegar hún hitti son sinn daginn
eftir, skrifar hún: „Ég þekkti varla aftur
augu hans. Þetta voru ekki lengur augu 16
ára gamals pilts, sem var fullur af ákafa
Rudolf Slansky 1947
á hátindi valdaferils
síns. Sonur hans og
nafni var 16 ára
gamall, þegar faðir
hans var hengdur.
„Ég þekkti varla
augu hans aftur,"
skrifaði móðir hans
síðar í bók sem kom
út „vorið" í Prag
1968. „Þetta voru
ekki augu 16 ára
pilts, Ijómandi af
æskufjöri, heldur
augu þroskaðs
manns, sem hefur
orðið fyrir skelfi-
legri reynslu."
og æskufjöri, heldur voru þetta augu þrosk-
aðs manns, sem hefur orðið fyrir skelfilegri
reynslu. Augu, sem ég þorði varla að horfa
á árum saman af ótta við að fara að skjálfa
og fá sama áfallið aftur og aftur.“
Þessi kafli gefur vísbendingu um, af
hveiju Slansky yngri er svo fámáll, sem
raun ber vitni, og hið sama gildir um annan
kafla, er -móðir hans segir frá atviki, er
gerðist snemma í hinu þriggja ára langa
varðhaldi þeirra, þegar þau lásu það í grein
í blaði, sem notað var sem umbúðir um kjöt,
að Klement Gottwald, leiðtogi tékkneskra
kommúnista, hefði vitað um handtökumar.
Josefa Slansky minnist þess, að sonur sinn
hafi sagt: „Ég veit, að það er hart, en ef
félagi Gottwald veit um þetta, þá hlýtur
Stalín að vita það líka, og við getum vissu-
lega treyst honum."
„EG TRÚÐIÁ FLOKKINN“
Slansky yngri viðurkennir í viðtalinu frá
1968, að hann hafí verið mjög á báðum
áttum, eftir að faðir hans var handtekinn:
„Það var ljóst, að handtakan fór fram með
vitund flokksjns og Gottwalds, og ég trúði
á flokkinn. Ég vissi um réttarhöldin yfír
Rajk og ég vissi gjörla um rússnesku sýndar-
réttarhöldin gegn trotskíistum, en þegar ég
leitað í huganum að hugsanlegum ástæðum
til handtöku föður míns, þá gat ég ekki
látið mér detta neitt í hug, sem gæti gefíð
til kynna sök hjá honum. I húsi skógarvarð-
arins, þar sem vorum í haldi, sá ég grein í
blaði, þar sem minnzt var á zíonisma sem
ákæruatriði. Ég minntist þess ekki, að faðir
minn hefði nokkru sinni notað orðið gyðing-
ur heima hjá okkur. Að tengja föður minn
við zíonisma var algjört þvaður."
Þó að Slansky væri höfuðákærður, var
hann dreginn fyrir rétt ög dæmdur í hópi
14 sakbominga, og 11 þeirra voru gyðingar.
En slíkur er máttur sögulegrar og geð-
rænnar tregðu, að Slansky yngir gat skýrt
hinum tékkneska viðmælanda sínum frá
því, að hann hefði sótt um inngöngu í
Kommúnistaflokkinn í verksmiðjunni, þar
sem hann hefði unnið 1963, skömmu eftir
að faðir hans hafði fengið uppreisn æru,
og að umsóknin hefði veirð samþykkt innan
árs. (En þar sem hann undirritaði Mannrétt-
indayfirlýsinguna 1977, var honum vikið
úr flokknum aftur.)
Málin horfa allmjög öðruvísi við hjá Las-
zlo Rajk yngri. Hann leitar opinskátt að
tilganginum með lífí og dauða föður síns
og sést oft ekki fyrir. Fyrir nokkrum mánuð-
um leyfði hann brezkum sjónvarpsmönnum
að koma með sér, þegar hann átti viðræður
við fólk, sem faðir hans þekkti, og úr þessu
varð klukkutíma dagskrá, sem send var út
frá London í lok október í tilefni af 30 ára
afmæli uppreisnarinnar í Ungveijalandi.
„Þetta var nokkuð, sem mig hafði langað
til að gera í mörg ár,“ sagði hann yfir nokkr-
um flöskum af víni í risíbúðinni í Búdapest,
þar sem hann býr með vinkonu sinni, leik-
myndahönnuði.
„Ég vildi kynnast föður mínum, en frem-
ur í sögulegum og stjórnmálalegum skiln-
ingi en sálfræðilegum. Ég vildi í raun og
sannleika skilja, hvað átti sér stað í „Myrkri
um miðjan dag“, sem gat fengið hugrakkan
mann, sem hafði þolað pyntingar nazista
til að játa á sig fáránlegar sakir, segja, að
svart væri hvítt. Ég vildi leita skilnings á
gjörðum hans út frá sjonarmiði persónulegr-
ar ábyrgðar, og ég vissi, að til þess að
skilja þetta yrði ég ekki aðeins að tala við
fólk, sem dáði hann, heldur einnig fólk, sem
hann hafði gefíð fyrirmæli um að pynta,
þegar hann var innanríkisráðherra."
Ódauðleg HETJA
í augum margra í Ungveijalandi nútím-
ans og þar á meðal margra háttsettra
flokksmanna liggur við, að Laszlo Rajk eldri
sé ódauðleg hetja. Hann fæddist í Transyl-
vaníu, sem nú tilheyrir Rúmeníu, en missir
hennar er alvarlegt tilfínningamál í Ung-
verjalandi. Hann var eldheitur stúdentaleið-
togi og kommúnisti, sem gerðist sjálfboða-
liði til að beijast gegn Franco á Spáni, þar
sem hann særðist. Síðan kom neðanjarðar-
starfsemin og fangavist hjá nazistum í seinni
heimsstyijöldinni.
„Hvenær sem ég kem í hús núna og kynni
mig, hitti ég alltaf fólk, sem segist hafa
þekkt og dáð föður minn. í augum þess er
hann alltaf hetjan. Hann er hetja, af því
að hann var Ungveiji, af því að hann var
hár eða laglegur eða af því að hann var
drepinn. Og maður veit, að það er mjög,
mjög lítið um hetjur nú á dögum. En það
er sameiginlegt álit allra, að hann hafí ver-
ið hetja, fómarlamb, píslarvottur, góður
drengur eða bam byltingarinnar."
Sonurinn viðurkennir, að hann hafí í
mörg ár fyrir áhrif móður sinnar, sem dó
í fyrra, einnig gert sér háleitar hugmyndir
um föður sinn. En efasemdir hans um rétt-
mæti alræðis kommúnista leiddu til þess,
að hann tók að efast um sannleikann bak
við goðsögnina um föður sinn og velti því
sérstaklega fyrir sér, hvað hefði komið hon-
um til að játa fjarstæðukenndum ásökunum,
sem meðal annars vörðuðu samvinnu við
nazista og svik við félaga sína í spænsku
borgarastyijöldinni.
„Það hafði alltaf verið mér ráðgáta,"
sagði Rajk yngri í samtali okkar, sem stóð
langt fram á nótt. „Sumir sögðu, að hann
hefði tekið að sér hlutverk illmennisins sam-
kvæmt samkomulagi, af því að honum hefði
verið sagt, að hann yrði ekki tekinn af lífi,
heldur yrði honum leyft að lifa lífinu í ein-
hveijum fjarlægum hluta Sovétríkjanna með
konu sinni og bami. Aðrir segja, að líkam-
legar og andlegar pyntingar hafí orðið hon-
um um megn.
Móðir mín var þeirrar skoðunar, að það
sé til fólk, sem geti ekki sagt „nei“, og að
faðir minn hafí verið einn af þeim, og þeg-
ar hann hafi verið beðinn að játa í þágu
flokksins, þá hafí hann fallizt á það. Það
er meginástæðan hjá sögupersónunni í
„Myrkri um miðjan dag“, að með því að
taka að sér hlutverkið gaf dauði hennar lífi
hennar tilgang, en það hafði hún lengi helg-
að flokknum í undirgefni."
AðFórnaLífinu
FyrirFlokkinn
Og það eru reyndar sannfærandi líkur á
því, að það hafi verið farið fram á það við
Rajk, að hann fórnaði lífi sínu fyrir flokk-
inn, og að bezti vinur hans, Janos Kadar,
hafí borið honum þau boð. Rajk yngri skilst,
að Kadar hafí heimsótt föður hans í fang-
elsið til að útskýra fyrir honum, að eftir að
Júgóslavía hefði klofíð sig út úr bandalag-
inu, væri flokkurinn i hættu og sundrung
yfírvofandi. Rajk telur, að þessum tilmælum
hafí fylgt loforð um mildilega útlegð á Krím,
sem kann að hafa verið gefið í góðri trú,
en síðan afturkallað í Moskvu.
Samkvæmt upplýsingum, sem komu á
daginn, eftir að Rajk eldri eftir dauða sinn
hafði fengið uppreisn æru, lét Matyas Ra-
kosi, aðalritari flokksins, hljóðrita á laun
samtal hinna tveggja gömlu vina í fangels-
inu. Hann var sagður hafa notað hljóðritun-
ina til að beita Kadar þrýstingi. Rajk yngri
segir móður sína hafa haft uppi ráðagerðir
um það skömmu fyrir dauða sinn að leita
til ungverskra dómstóla til að komast að
hinu sanna um hugsanlegar hljóðritanir af
samtölum í fangelsum.
Líf Rajks yngri hélt áfram að vera
stormasamt, enda þótt faðir hans hefði hlot-
ið uppreisn. Eftir fall Rakosis naut hann
þess skamma hríð að vera einkabam hetju
og píslarvottar, en svo, þegar hann var 7
ára gamall, hófst uppreisnin 1956.
Hreingerning Eftir
Uppreisnina
Þegar sovézkar hersveitir höfðu endan-
lega brotið á bak aftur víðtækustu upp-
reisn, sem gerð hefur verið gegn kommun-
istum og Rússum í Austur-Evrópu, leitaði
Imre Nagy, kommúnistinn, sem tekið hafði
að sér fomstu í uppreisninni, hælis í sendi-
ráði Júgóslavíu í Búdapest. Hann safnaði
saman fólki, sem hann taldi vera í hættu,
og lét fylgja sér og meðal þess var ekkja
Rajks og sonur. Sovétmenn hétu honum og
fólki þessu griðum, en sviku og tóku alla
höndum, er þeir héldu í hópferðabíl frá
sendiráðinu.
Nagy var hengdur. En Julia Rajk og son-
ur hennar voru dæmd til útlegðar og voru
í haldi á ýmsum stöðum í Rúmeníu í 3 ár,
meðan Janos Kadar var að endurreisa ung-
verska Kommúnistaflokkinn og treysta
stjóm sína.
Svo snögg og örlagarík umskipti hljóta
að valda miklum vandræðum, og afleiðingar
þeirra koma fram með ýmsum hætti enn í
dag, ýfa gömul sár lítilsvirðingar og freista
til gagnásakana.
Til dæmis lýsti Emo Lakatos, miðstjóm-
armaður í flokknum, nýlega vanþóknun
sinni á framferði Laszlo Rajks yngra, er
hann hefði tekið þátt í gerð brezkrar sjón-
varpsdagsskrár um föður sinn. „Faðir hans
var mikill maður,“ sagði flokksmaðurinn,
„en sonurinn er ekki mikill, hann er lítill.
Hann fordæmir föður sinn í þessar rnynd."
En í rauninni fordæmir hann á engan hátt
föður sinn, þótt hann hafði sínar efasemdir
um afstöðu hans.
Rajk er atorkusamur og mjög félagslynd-
ur. Hann vinnur að mörgum verkefnum, þar
sem blandast pólitískt andóf og félagsstarf-
semi. Hann vann mikið að kvikmyndinni
„Tíminn stendur kyrr“, sem fjallar um hina
týndu kynslóð Ungverjalands, þá sem varð
ftillveðja eftir uppreisnina 1956. Þótt ekki
væri leyft, að nafn hans væri á listanum
yfír þá, sem unnu að gerð kvikmyndarinn-
ar, þegar hún hlaut 500.000 dollara verð-
laun á alþjóðlegri kvikmyndahátíð í Tokíó
1985, var Rajk sendur til New York til að
vinna að framhaldi myndarinnar. Hann ferð-
aðist samkvæmt þeim reglum í Ungveijal-
andi, sem heimila. borgurunum að heim-
sækja Vesturlönd á 3 ára fresti. Hann sneri
aftur til Ungveijalands, af því að honum
fínnst, að þar eigi hann heima, og hann
telur sig gegna gagnlegu hlutverki fyrir
þjóð sína.
Sv. Ásg. úr The New York Times Magazine.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. FEBRÚAR 1988 15