Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1988, Síða 2

A U S T A N
U M
H E 1 Ð 1
^ Arfleifð
íslendinga
Skírnin sjálf merkir m.a. inngöngu einstaklings í samfélag kristinna manna og
er einn af hornsteinum íslenzkrar kristni.
Hér er stiklað á stórum
efnum í 'fyrirsögn. Rétt
virðist að hefja mál með
því að gjöra yfirskrift-
inni léttvæg skil. Síðari
hluti orðsins „arfleifð"
er samstofna við sögn-
ina „að lifa“. Arfleifð
íslendinga er sá sjóður liðinna alda, er lifir
meðal okkar, sem nú erum á dögum. Nærri
má geta, að einungis verður gripið á geisla-
broti þeirrar auðlegðar í stuttri blaðagrein.
Þó skal þess freistað að hafa hönd á einni
perlu. Sérstakt tilefni hefur að undanfömu
gefizt til að hampa einmitt þeirri gersemi.
Hliðarspor til áréttingan íslenzk tunga
er mjög á dagskrá um þessar mundir. Móð-
urmálið mitt góða er skýrasta dæmið um
arfleifð íslendinga, lifandi arf heillar þjóð-
ar. Tungan er í einhverjum skilningi óbreytt
í ellefu aldir. Uppistaðan í málfari nútíma-
manna er því næsta fom. ívafið er hins
vegar brejrtingum undirorpið. Engum dettur
þó í hug að vefengja uppistöðuna eða kasta
henni á glæ. íslendingar tala og skrifa
íslenzku — misjafiilega vel að sönnu — en
eina og sömu tunguna. Án þeirrar tungu
verður ekki séð, hvað við væmm.
Trúararfleifð
Senn eru tíu aldir liðnar frá því að kristni
var formlega lögtekin á íslandi. Þann tíma
allan hefur mikill auður innri verðmæta og
ytra atferlis safnazt á hendur landsmönnum.
Ljóðlist er þar talandi dæmi: Sólarljóð, Lilja,
Passíusálmar, lofsöngvar séra Matthíasar.
Samhengið er órofið, þótt blæbrigða gæti
frá öld til aldar. Síðari kynslóðir hafa enn
aukið við sjóðinn. Leyfist mér að nefna
þýðingar Sigurbjöms biskups og fmmort
ljóð hans? Styggist nokkur, þótt „Sálmar á
atómöld" séu hér einnig hafðir til marks
um lífsþrótt þessarar arfleifðar — og framtíð
íslenzkra trúarljóða við áður óþekktar að-
stæður?
Dæmi um ytra atferli em mýmörg. Krist-
inn siður — í blæbrigðaríkri merkingu þess
orðs — hefur lengi lifað í landinu og lifir
enn. Hann birtist ekki einungis í helgihaldi,
heldur einnig í hvers konar viðmiðunum og
verkum. Hugmyndir okkar um rétt og rangt,
illt og gott em kristnar. Glíma íslendinga
við hinztu rök em fangbrögð kristins manns.
Eftir HEIMI
STEINSSON
Tilhögun þessarar arfleifðar í einstökum
efnum er til umræðu frá stund til stundar,
að sínu leyti eins og daglegt málfar almenn-
ings. En veigamestu þættirnir verða ekki
að álitum gjörðir — eigi fremur en sú foma
tunga, er áður getur. íslendingar búa að
lifandi kirkjulegri trúarhefð — misjafnlega
vel að sönnu — en einni og sömu hefðinni.
Án þeirrar hefðar verður ekki séð, hvað við
væmm.
Ungbarnaskírn
Grágás, lagasafn hins foma íslenzka þjóð-
veldis, hefst með Kristinna laga þætti. Onn-
ur málsgrein þáttarins byijar á þessum orð-
um, samkvæmt Staðarhólsbók: „Bam hvert
skal færa til kirkju, er alið er, sem fyrst
má.“ Þessu upphafi varðveittra íslenzkra
laga fylgja ítarleg ákvæði um það, hversu
skím skuli áleiðis snúið — ásamt viðurlögum
vegna vanrækslu slíkrar skyldu.
Því er þessara fomu fyrirmæla getið hér,
að þau vitna skýrlega um sess ungbama-
skímar innan kirkjulegrar arfleifðar
íslenzkrar frá öndverðu. Hinu er við að
bæta, að í grundvallaratriðum hafa lands-
menn upp til hópa iðkað umrætt skímarat-
ferli allt til þessa dags. Lögbækur koma og
fara. Aldir renna og hverfa. Rómversk-
kaþólsk kristni laut í lægra haldi um sinn,
og evangelísk-lútherskur siður efldist. Við-
horf breyttust; áherzlur og efnistök innan
síðast greindra vébanda tóku hamskiptum.
En á hverri tíð hélt þjóðin fast við ung-
bamaskímina. Svo er enn.
I þeirri umræðu um ungbamaskím, sem
uppi hefur verið í fjölmiðlum undanfarin
misseri, virðist mér sem síðast greindar
staðreyndir hafí gleymzt að nokkm. Era
þær þó næsta veigamiklar.
Það er engin nýlunda, að íslendingar
beri komaböm til skímar. Ungbámaskímin
er hluti af arfleifð þjóðarinnar. Og þar sem
„skímin" sjálf merkir meðal annars inn-
göngu einstaklings í samfélag kristinna
manna, verður að telja hana meira en „hluta
af“ arfleifðinni. Ungbamaskírnin er einn
af homsteinum íslenzkrar kristni í þúsund
ár.
RlTNING OG ARFLEIFÐ
Fram eru komnir á íslandi menn, sem
opinberlega veitast að ungbamaskíminni.
Andóf sitt hafa þeir í frammi með vísun til
„biblíulegra raka“. Hitt vill gleymast, að
„biblíuleg rök“ ein og sér era ævinlega í
bezta falli mikið álitamál. Biblían féll ekki
af himnum ofan í gær. Hún var raunar
meira en þúsund ár í smíðum. Kirkjan sjálf
setti Nýja testamentið saman og hafði ekki
lokið því að fullu fyrr en einum fjóram öld-
um eftir hérvistardaga Krists. Þá þegar
hafði arfleifð kirkjunnar þróazt á marga
vegu. Sú þfóun hélt áfram og stendur enn.
Þegar kristinn maður les ritninguna, hef-
ur hann ævinlega gleraugu einhverrar
kirkjulegrar arfleifðar á nefinu. Einu má
gilda, hvort hann vill þiggja og viðurkenna
þessi gleraugu eða ekki. Þau sitja samt á
sínum stað. Ritning og arfleifð haldast í
hendur. Þær era samstæður, en ekki and-
stæður. Svo hefur til gengið í bráðum tvö
þúsund ár.
I aldanna rás hefur arfleifð kirkjunnar
greinzt á ýmsa lund. Kirkja íslands hefur
ætíð varðveitt þann hluta arfleifðarinnar,
er viðurkennir ungbamaskím skilmálalaust.
Þar með er skím hálfvaxinna eða fullorð-
inna engan veginn útilokuð. En ungbarna-
skímin er rílqandi. Hér er íslenzka kirkjan
á sama báti og meginhluti heimskirkjunnar.
Tii era kirkjudeildir, sem hafna ung-
bamaskím og aðhyllast fullorðinnaskírn ein-
vörðungu. Þeirra á. meðal hefur skapazt
önnur arfleifð, er ræður því, hvemig ritning-
in er lesin á þeim bæjum.
í öllum tilvikum sker arfleifð hlutaðeig-
andi kirkju úr um niðurstöður ritningarlest-
ursins — hvort heldur rætt er um skímina
eða önnur efni.
Tilgangslítil Ðeila
Eitt sinn átti ég því láni að fagna að búa
vetrarlangt á stúdentagarði við erlendan
háskóla í samfélagi við baptista, en baptist-
ar iðka fullorðinnaskím sem kunnugt má
vera. Báðir lögðum við herbergisfélagamir
stund á trúfræði. Framan af vetri rökrædd-
um við fast um skímina. Þar kom um síðir,
að við höfðum teflt fram öllum þeim rökum
ritningar og arfleifðar, er framast voru til-
tæk. Við urðum ekki á eitt sáttir, og hvorag-
um tókst að sannfæra hinn. Niðurstaða
okkar varð því sú, að annað hvort yrðum
við að leita lags um að fá viðmælandann
brenndan fyrir villutrú — ellegar við tækjum
þann kost að leggja rækt við gagnkvæma
virðingu fyrir arfleifð tveggja kirkna.
Að svo búnu felldum við þetta tal, en
tókum að sækja kirkju saman og nutum
andlegra veizlufanga baptista og lútherskra
á víxl — svo og enn annarra. Sjaldan hef
ég eignazt betri vin. Vonandi hef ég reynzt
honum á svipaðan veg. Við lærðum margt
hvor af öðram. En við létum hann óhreyfð-
an hymingarsteininn, skímina, sem báðir
mátu svo mikils og hvor um sig túlkaði í
ljósi eigin arfleifðar.
Allar götur síðan hefur mér verið ljóst,
hve tilgangslítið er að deila um skímina
með þeim hætti, sem við hefur borið í
íslenzkum blöðum síðustu mánuðina. Að
sönnu þakka ég heils hugar þeim guðfræð-
ingum Þjóðkirkjunnar, er varið hafa ung-
bamaskímina. Þeim hefur farizt vömin fim-
lega úr hendi og drengilega. Andmælendum
ber einnig að þakka — þótt orðfæri þeirra
væri stöku sinnum á tæpasta vaði. Ég minni
hina síðamefndu á, að virðingin fyrir trúar-
arfleifð annarra er dyggð, sem vert er að
leggja rækt við. Auk þess er sú virðing í
samræmi við heilbrigða skynsemi og al-
menna söguþekkingu: Enginn fær hrandið
kirkjulegri arfleifð með einum saman rök-
ræðum eða stórum orðum.
Umburðarlyndi
Islendingar hafa nú búið við trúfrelsi í
meira en hundrað ár. í skjóli þess hafa bræð-
ur og systur af ýmsum kirkjudeildum num-
ið land. Mismunandi straumar hinnar miklu
arfleifðar heimskirkjunnar renna hér fram
í nokkram kvíslum.
Þessi þróun hefur farið friðsamlega fram.
Óskandi er, að svo megi enn verða. Trú-
frelsi í framkvæmd byggist á umburðar-
lyndi. Arfleifð íslendinga þarf ekki að reka
framandi hefðir á dyr með hörðu — enda
gjörir hún sig ekki líklega til þess. Að sama
skapi er nú til þess mælzt — í nafni sann-
gimi og allsheijarreglu — að aðrir láti þann
sið óáreittan, er hér hefur átt heimaland í
þúsund ár.
Höfundur er prestur og þjóðgarösvöröur
á Þingvöllum.
Meintur og burtséður
• Eftir HELGA HÁLFDANARSON
IRabb-þætti Lesbókar 13. febrúar
sl. er bráðskemmtileg grein eftir
Þórð Helgason og neftiist Um
meinta endurhönnun úreltrar
tungu. í rabbi þessu gerir Þórður
napurt gys að ýmsum „endurbót-
um“ sumra blaðamanna á móður-
málinu, svo sem þegar talið var,
að merkur bandarískur stjómmálamaður
héldi fram hjá konu sinni, og frá því var
sagt á þessa leið: „Gaiy Hart er grunaður
um að eiga í meintu ástarsambandi við leik-
konuna Donnu Rice.“
Þegar ég laS pistil Þórðar, kom mér í hug
löngu liðið atvik, sem að vísu er naumast
í frásögur færandi, nema ef vera skyldi af
þessu tilefni.
Við Þorsteinn heitinn Valdimarsson hitt-
umst eitt sinn h'eima hjá vini okkar, Bimi
Franzsyni, sem átti heima suður á Hjarðar-
haga. Var þar margt spjallað um gott mál
og vont, og dómar felldir ótæpilega, enda
vora þama saman komnir þrír mestu sérvitr-
ingar á byggðu bóli og íhaldssömustu þver-
hausar um málnotkun. Þar kom meðal ann-
ars í Ijós, að Bjöm hafði sérstaka skömm
á orðum eins og meintur, aðspurður, burt-
séður, undirskilinn og jafnvel undirrítaður.
Þó að fleira markvert bæri á góma, var
engin ályktun út gefín að loknum þessum
fundi.
En nokkru síðar hringir Bjöm til mín að
kvöldlagi og segir: „Hjá mér er staddur
meintur hagyrðingur, Þorsteinn Valdimars-
son. Komdu undir eins; við bíðum eftir þér
með kaffið.“
Var nú brugðið við skjótt og ekið suður
á Hjarðarhaga. Þegar þangað kom, gerði
undirritaður það nppskátt, að hann hefði á
leiðinni ort persónulegt, innhverft en þó
opið og rismikið ljóð, sem þannig hljóðaði:
Óaðspurður átti leið
(undirskilið seint um
kvöld) hér suðri bæ; þar beið
burtséður hjá meintum.
Skáldið hlaut maklegt lof fyrir frumlega
ljóðlist, sem talið var að marka myndi upp-
haf nýrrar bókmenntastefnu, burtsjónar-
stefhunnar, sem tæki við af löngu gatslitn-
um nútímaskáldskap; og svo var tekið til
að úthúða ljótum orðum. Þrátt fyrir merki-
leg nýmæli var ekki heldur í það sinn birt
nein þingsályktun.
Upp úr þessu var burtsjónarstefnan
nokkram sinnum rædd í síma, og töldu sum-
ir að tími væri til kominn, að fyrir henni
léti viss tegund af præsnum kveðskap und-
an síga. En lýsingarorðið „præsinn" er
myndað með i-hljóðvarpi af tökuorðinu
„prósi“ og var notað sem hófsamlegt hrós-
yrði um tiltekinn ljóðstíl (óháð formi).
En skömmu síðar kom út ný Ijóðabók
eftir Þorstein. Hann sendi mér eintak að
venju sinni, og var ljóð þetta ritað á titilblað:
Hvemig er það, Óaðspurður,
er ekki orðinn fyrirburður,
að þú hittir annan mann
öðruvísi en burtséðan?
Svo sem ljóst má vera, er vísan heimboð,
meður því að langt sé nú liðið síðan fundum
hafi borið saman öðravísi en í síma.
Raunar var þetta hið eina ljóð þeirrar
bókar, sem ort var í anda burtsjónarstefnu.
En skýringin á þeirri staðreynd bíður bók-
menntafræðinnar.