Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1988, Blaðsíða 8

U R
GLATK I STUNN I
Sleðaferð um
Lappland 1777
0 rið 1772 varð íslendingurinn Þorkell
APjeldsted (1740—1796) amtmaður á
Finnmörku í Norður-Noregi. Þorkell
hafði þá gegnt lögmannsembætti í Fær-
eyjum og síðan, 1770, verið skipaður í
landshagsnefnd þá sem gera átti tillögur um úrbæt-
ur á málefnum Islendinga en þá var komið í óefni
fyrir þjóðinni eins og kunnugt er. Þorkell var mik-
ill atkvæðamaður í hveiju sem hann tók sér fyrir
hendur og bréf fóru frá honum til ijölmargra Is-
lendinga frá Höfn þar sem hann var þá búsettur
með ósk um að móttakandi sendi honum bréflega
tillögur um úrbætur. Störf þessarar nefndar áttu
dijúgan þátt í að verslunarhöftum var létt af íslend-
íngum.
Þorkell var Norðlendingur. í bemsku reyndist
hann hinn ágætasti námsmaður, nam í Hólaskóla
og síðan í Hróarskelduskóla og varð lögfræðingur.
Hann gegndi hverri ábyrgðarstöðunni af annarri
fyrir Dani og starfaði alla tíð á erlendri gjrund og
tók á efri árum að líta á sig fremur sem útlending
en íslenskan mann. Hann varijS stiftamtmaður í
Þrándheimi 1786. Hann bar við að yrkja á íslensku.
Meðan Þorkell var amtmaður á Finnmörku ferð-
aðist hann um Lappabyggðir, allt austur á Hvíta-
hafi. í tveimur þessara ferða sinna hélt hann dag-
bækur. Þær eru til báðar í frumriti, skrifaðar á
dönsku. Lítið hefur verið við þessum ritum hrófl-
að, ef nokkuð, og hvorug dagbókanna hefur verið
þýdd til þessa — og er þó allforvitnilegt að kynn-
ast því hvernig þessi íslenski Lappahöfðingi upp-
lifði ríki sitt og þegna:
„Sterkt franskt brennivín getur orðið þykkt eins
og samanhlaupin bómolía, kjöt og brauð verður
hart sem steinar og meðan maður hlýtur að halda
áfram ferð sinni um fjöll og firnindi í þvílíkum
kulda er enga aðra hressingu að hafa en hart
brauð, sem svo þurrt er orðið að einskis ferskleika
er af því að vænta.“
Sú dagbók Þorkels Fjeldsteds frá Finnmörku,
sem hann ritaði fyrr, birtist hér að hluta í þýðingu
minni: Þ.A,
'30' K
L 25 30' M 27 N 23 30' O
ið héldum að heiman frá Altengard á Vestur-
Finnmörk 15. janúar 1777, hjarta vetrar,
ökuhreinarnir voru um 14 og forystu höfðu
tveir leiðsögumenn sem Lappar kalla „opp-
us“, það eru „hinir vitru“. Auk þerra voru
tveir aðrir (Lappar með í för), „redo olmai“,
það er leiðarmenn, sem stýrðu dráttarhrein-
unum, farþegasleðanum og þeim sem vistir
og annar búnaður var hafður á.
Ferðina hófum við klukkan 12 á hádegi.
Veður var milt eftir því sem við var að
búast á Finnmörk, um 5 eða 6 gráðu frost
á Reumerkvarða og logn. Þennan fyrsta dag
allan vorum við á ferð um skógivaxna dali
upp í móti, ókum yfir hálsa og ávalar hæð-
ir uns við komum í sjálfan fjallskóginn sem
að mestu er fura, lerki, akarn, einnig svolít-
ið af hegg. Hann stijálast jafnt og þétt eft-
ir því sem nær dregur dalbotninum og fjalls-
rótunum.
Efst í fjöllunum var fomlegur gróður eða
jarðávextir, annaðhvort lifandi eða lífvana
kræklur. Sjálf hásléttan kemur í ljós þegar
komið er upp úr dölunum, tíguleg og næst-
um skelfileg tilsýndar. Snæviþakið víðemi
svo langt sem augað eygir, sem hér og þar
er rofíð af gnæfandi fjallatindum og sum-
staðar eru dalaskerðingar og stór og lítil
vötn eftir því sem landslagið gefur tilefni
til. Birkikjarr vex allvíða við þessi fjallavötn
og verður af því markað að þar er jarðveg-
ur sem sagginn frá vötnunum heldur rökum.
Við ferðuðumst um slíkt víðerni frá klukk-
an 12 á hádegi til 12 um nóttina og komum
þá að moldarkofa sem byggður hafði verið
á bakka stórs vatns. Kofinn er veiðihús
þeirra Lappa sem á sumrin veiða geddu,
síli og urriða í vatninu.
... Kofinn er kringlóttur og í þakinu
efst er reykhola, um það bil 3 álnir (?) í
þvermál. Frá gólfí er varla mannhæð í reyk-
holuna. Inngangurinn er svo þröngur og
sokkinn í jörð að ómögulegt var að komast
inn öðru vísi en aftur á bak. Til að hita
vatn og sjóða mat var kveiktur eldur á
miðju gólfí, hlóðimar hola og steinar allt
umhverfís. Reyk leggur um allt lýmið svo
að maður á örðugt um andardrátt og hann
er mjög óþægilegur fyrir augun.
í þvílíkri vistarveru, þröngri og ónota-
legri, gistum við í átta nætur í allt.
Daginn eftir, 16. janúar, var komið hið
versta veður, ofankoma og skafrenningur.
Mun kaldara var en daginn áður. Jafnvel
Löppunum ofbauð og vildu halda kyrru fyr-
ir þar eð svo dimmt var að hvorki sá til
stjama né kletta sem þeir venjulega hafa
að vegvísum á ferðum sínum um auðnina.
Dagbók úr ferð Þorkels
Fjeldsteds amtmanns
árið 1777 frá Altengard
á Vestur-Finnmörk til
Wardöehuus, um
firnindi Lapplands og að
mörkum
Utjecki-prófastsdæmis,
eftir ströndinni Sane —
og sömu leið til baka.
Eftir ÞORKEL
FJELDSTED
Formáli eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
ir'k L £ í
8