Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1988, Síða 9

Við urðum því að hafast við í kofanum um
daginn og næstu nótt. Við lásum eða sváfum
okkur til afþreyingar.
17. jan. Lappamir voru á ferli löngu fyr-
ir dagrenningu, í leit að hreinum sem hörf-
að höfðu undan veðurhamnum langan veg
frá kofanum. Að þjóni okkar og túlki undan-
skildum urðu allir að taka þátt í leitinni.
Skammur dagurinn var að mestu liðinn
þegar Lappamir komu aftur með hreinana
og vorum við þá farnir að óttast að við
yrðum jafn umkomulausir og væram við á
báti án segls og ára. Við héldum áfram
þennan dag yfir freðmýrar og vötn og um
dali uns kvölda tók að við komum að tjaldi
Lappa eins sem bjó þar á fjallinu og hélt
hreindýrahjörð í nágrenni við sig. Maðurinn
bjó á vissan máta í samfélagi við tengdason
sinn en þó þannig að tjöldin vora tvö og
fjölskyldumar. Lem hefur lýst af nákvæmni
hvemig tjöld sem þessi era innréttuð. Svo
sem siðvenja er meðal Lappa tók maðurinn
okkur af mikilli gestrisni og nutum við þeg-
ar atlætis áður en hreinhúðunum hafði ver-
ið bragðið fyrir tjaldgáttina á eftir okkur.
Konan þurrkaði ferðaklæði okkar við eld-
stæðið og nokkrar soðnar hreintungur vora
bomar okkur til kvöldverðar og hreinkjöts-
súpa sem Lappar kalla „leime". Húsráðandi
var vel stæður og átti álitlegan fjölda hrein-
dýra. Fjölskylda hans var fjölmenn, að með-
töldum bömum og vinnufólki. Öll bjó hún
í sama tjaldi, ásamt fjölda hunda sem era
Löppum ómissandi við heimilishald sitt þar
eð þeir geta ekki án hunda haldið hjörðum
sínum heilum né varið þær fyrir úlfum og
öðram meindýram. Sérkennilegt var að
horfa upp á hunda þessa troða sér inn á
meðal fólksins til að verma loppumar við
eldinn sem jafnan brennur á gólfinu. Jafn-
vel í tjaldinu er önnur hliðin jafnan köld,
sú sem frá eldinum snýr, svo megn er kuld-
inn á fjallinu og svo lítt duga óþéttir tjald-
veggimir til að halda inni varmanum frá
eldstæðinu því reykurinn verður að komast
greiðlega um reykopið og því hirða Lappam-
ir ekki um að þétta tjaldveggina þótt á þá
komi smá göt. Húsráðandi hafði búið á þess-
um stað í 14 daga og ætlaði að flytja eftir
8. Lappar verða að fylgja hjörð sinni og
hvar sem hún fínnur sér haga verður eigand-
inn að koma sér fyrir með búslóð sína.
18. jan. Löngu fyrir dag, klukkan 5 um
morguninn, héldum við af stað frá híbýlum
Lappanna í snjómuggu og þoku. Landslagið
var slétt að mestu og við ókum um tvær
stundir í myrkri og þoku sem mjög var
bagalegt og þó einkum vegna þess að lands-
lagið hélt áfram að vera kennimerkjalaust
með öllu. Ég nam að kurr var kominn upp
meðal Lappanna sem túlkur minn sagði mér
að stafaði af því að þeir væra óvissir um
hvert stefna skyldi þar eð þoka og myrkur
höfðu sett þá út af laginu. Þetta vora síður
en svo góð tíðindi. Hættan var hin sama
og að vera í skipi án áttavita úti á regin
hafi. Eftir að Lappamir höfðu ræðst við
lengi létti þokunni sem betur fór nægilega
til þess að þeir gátu séð stjörnu sem enginn
okkar þekkti að vísu en eftir hæðinni að
dæma ályktuðum við að hún væri í nám-
unda við Karlsvagninn. Lapparnir kölluðu
hana „nafti" og þetta eina kenniteikn hleypti
slíkum móð í Lappana að eftir nokkrar at-
hugasemdir um stjömuna breyttu þeir um
stefnu og með þeim árangri að um það leyti
sem þokunni létti, um miðjan dag, voram
við staddir skammt frá Coracjok-ánni en
meðfram henni liggur leiðin til Coracjok.
Þar búa Finnar en bærinn heyrir Noregi til
og er hið síðasta byggða ból áður en komið
er að landamæram Svíþjóðar þar sem norsk-
ir Kvenar búa eða öllu heldur svokallaðir
Finnar.
Þeir Finnar, sem teljast nú til Norð-
manna, era flóttamenn frá stórhertogadæm-
inu Finnlandi sem í síðasta stríði milli Svía
og Rússa fluttust búferlum yfír á hina
norsku Lappmörk, þar hafa þeir komið sér
fyrir, fjölgað veralega og era nú verulegur
hluti alþýðunnar á Finnmörku. Finnar þess-
ir era allt annað fólk en Lappar.
Landshættir umhverfis Coracjok eru mjög
fallegir eftir því sem aðstæður gera mögu-
legt. 6 fjölskyldur búa þar í timburhúsum
og nýlega hefur verið reist þar samkomuhús
þar sem lesnar era finnskar húspostillur,
„Carelsne", á hveijum sunnudegi. Trúboði
farand-Lappanna á Sörsangri býr í bænum
á vetuma, predikar þá og heldur guðsþjón-
ustur á sunnudögum í samkomuhúsinu. Ibú-
amir hafa lífsviðurværi sitt af fiskveiðum
og skógarhöggi sem góð aðstaða er til, á
sumrin veiða þeir lax; allt útlit er fyrir að
um 30 fjölskyldur gætu lifað í bænum af
þessum störfum.
Við hlutum þokkalega aðhlynningu, hlý
húsakynni og rúm og náðum okkur nokkurn
veginn eftir harðræðið á fjallinu. Þá um
daginn sáum við sólina í fyrsta sinn á ár-
inu, það var um hádegisleytið er við vorum
enn uppi á regin fírnindum, sólarskífan var
nærri sjóndeildarhring og ekki sýnileg nema
rúman klukkutíma.
19. janúar. Við yfírgáfum bæinn um tólf-
leytið. Vegurinn lá um kræklóttan birki- og
furaskóg og síðan um fjallshrygg sem var
eins og annað á þessum slóðum skáldaður
eða hulinn af snjó. Um 12 á miðnætti fóram
við yfír sænsku landamærin og komum þá
til bæjar sem heitir Juxbye sem liggur 8
sænskar mílur austan við Coracjok. Ibúam-
ir vora sænskir Kvenar eða Finnar. Á þess-
um stað bjó sveitarstjóri Utjocki-héraðs.
Ekkja fyrrverandi sveitarstjóra var hér
búsett og sagðist hún vera dóttir kapteins
sem fallið hefði í orrastunni við Narva á tíð
Karls 12. Undarleg höfðu kjör hennar orðið
að hún skyldi veija ævi sinni, geta böm og
að líkindum deyja á þessum stað. Svo langt
frá umheiminum. Börn hennar vora upp-
komin og hún virtist ánægð með sín kjör.
Híbýli í bænum vora reisuleg þótt úr timbri
væra.
Veður var gott um daginn.
Þann 20. janúar yfírgáfum við bæinn og
héldum meðfram hinni kliðmiklu (?) Tana-á
sem skammt frá Juxbye er orðin svo fyrir-
ferðarmikil að hún er talin deila löndum á
þessu svæði milli Noregs og Svíþjóðar. Frá
ánni liggur leiðin yfír all hátt fja.ll (vegur
er enginn), skógivaxið hið neðra en hið efra
gróðurlaust. Strax handan við er Utjocki,
um 8 mflur frá Juxbye, þar er kirkja Lappa
og prestssetur.
Á þessum degi ferðarinnar var gott veð-
ur, heiðskírt, en leiðin torfarin. Brattar
brekkur tóku við hver af annarri og gerðu
akstursleiðið örðugt og oft hættulegt; þar
eð sleðinn er festur við hreininn með leður-
reim þá skríður sleðinn þegar svo vill verk-
ast auðveldlega fram með dýrinu og flækist
þá í taumnum á annan veg, í kjarri og grein-
um á hinn. Annað dýr er því bundið aftan
í sleðann sem hamlað getur á móti en fyrir
kemur að hreinarnir tveir toga hvor í sína
átt og það getur reynst eklinum hættulegt.
Við komum til prestssetursins undir
kvöld, um 7.
Þann 21. janúar hvíldum við okkur í
Aridtzbye, eða á prestssetrinu Utjocki sem
staðurinn er yfírleitt kallaður. Presturinn á
staðnum, magister Hoghmann, var fyrr á
tíð Magister legens við háskólann í Áboe,
hann getur því ekki talist með öllu ókunnug-
ur heimspekiritum, einkum ef um wolfíansk-
ar bókmenntir er að ræða. Hann sagði mér
lífssögu sína og hún var löng. Hann fjölyrti
einkum um keppni sína um þetta fyra
Utjocki-prestakall við þingmannsefni eitt
(?), hafi þrengt sér fram fyrir herramann-
inn. Prestssetrið er óálitlegt, byggt úr frem-
ur mjóum viðarstokkum. Sóknin nær kring-
um hið stóra vatn Enera ... 12 mílur þarf
hann að fara til kirkju sinnar.
í febrúarmánuði árlega heldur hið sænska
fólk við Tome-á markað í Utjocki. Lappar
falbjóða þá skinnvörar sínar, pelsa, fisk úr
fjallavötnum og hreindýrakjöt. Þeir verða
sér úti um allra handa járnvöru, vinnuföt,
blý, kopar, mjölvöra, tóbak, brennivín. En
síðasttalið verður jafnan að vera með í kaup-
unum þegar um Lappa er að ræða. Svo'
framarlega sem við leggjum ekki norskum
Löppum til þær vörar, sem þeir þurfa, kaup-
ir þetta fólk af þeim ekki síður en samlönd-
um sínum hreinhúðir þeirra, pelsa og fjalla-
vatnafisk. Fólk þetta þekkir af langri
reynslu hvað Lappana vanhagar um og
gætir þess að sér sé það útbært...
22. janúar héldum við frá prestsetrinu
Utjocki. Heiðskírt var og allmikið frost, ég
áætlaði að kuldinn væri um 20 gráður á
Reumers-kvarða. Leiðin lá um brattar
brekkur og við máttum taka á okkur þá
áhættu þótt ekki færi í verra að sveiflast á
milli tveggja hreina með þeim hætti sem
fyrr var lýst.
Um daginn ókum við í námunda við
mörg Lappa-tjöld og hreinbæi; svo nefna
þeir staðina þar sem þeir dvelja með hrein-
dýrahjarðir sínar. Og einum Lappa mættum
við á leiðinni sem stóð í flutningum. Það
er einkennileg upplifun að mæta 30—40
dráttarhreinum í eyki og jafnframt öðram
dýram úr sömu hjörð, í allt nokkur hundrað
dýram; kona, böm, tjald, hvílur, klæði og
hvaðeina sem til heimilis telst er flutt á
mörgum sleðum sem era eins og bátar í
laginu og Lappar kalla „akkíur" og sem
Högström lýsir ítarlega í frásögn sinni.
Svona lestir teygja sig yfir stórt land-
svæði...
Við lögðum 8 mílur að baki um daginn.
í rökkurbyijun voram við á svæðinu við
Tana-ána og komum um nóttina að norsku
landamærunum að híbýlum Kvena eins í
Tana-byggð, eða öllu heldur svokallaðs
Finna, þar sem ég gisti það sem eftir lifði
nætur í bjálkakofa. Bóndinn hét á kven-
versku Heich Heiki sem er hið sama nafn
og Henrich Henrichsen á norsku.
23. janúar. Við héldum um morguninn
frá náttbóli okkar sem Finnar kölluðu Haiki
Baiki, það er Hinriksbær. Veður var þung-
búið og þoka en ekki mjög kalt. Við hlutum
nú að víkja frá Tana-ánni og halda burt af
því svæði því að vegurinn liggur þaðan og
yfír knappar hæðir allt til þess að komið
er að efstu brún Waranger-fjalls. Þaðan er
útsýni yfir Austurhaf og vötn Waranger-
fjarðar sem skilur sóknirnar Wardoe og
Wadsöe frá hinum norsku og rússnesku
landamærasvæðum.
Síðdegis kom ég til Lappa-bæjarins
Næse-bye þar sem trúboði Lappanna á
Warangri og í Laxafírði hefur aðsetur.
Maðurinn sjálfur var að gegna erindum
sínum meðal fólksins og var ljarri. Við héld-
um samdægurs frá þessum stað og til
Wadsöe sem er einn hinna mikilvægustu
verslunarstaða á Finnmörku. Þangað kom-
um við klukkan 11 um kvöldið, örþreyttir
og illa á okkur komnir eftir torleiðið i milli
Næsebye og Wadsöe.
24., 25. janúar hvíldum við okkur í
Wadsöe. Auk þess að vera verslunarstaður
er í Wadsöe kirkja og prestssetur.
I þessu sjávarþorpi era allmargir íbúar.
Rússneskt skip lá í höfninni í þennan mund,
var á leið frá Árchengel til Amsterdam hlað-
ið hörfræi, rússneskum hundum ...
26. janúar ferðuðumst við meðfram
ströndinni ásamt Herwyn skipstjóra
(rússneska skipsins) og fulltrúanum í
Wadsöe. Veður var slæmt, snjófjúk og mik-
ið frost. Færðin fremur góð. Leiðin liggur
um ógróin fímindi, fyrir skerðinga og skor-
ir sem örðugt er að greina og því hin óþægi-
legasta. Engin mannabyggð er á svæði sem
nemur 8—10 dönskum mílum. Eyðikofi,
hálffullur af snjó, var afdrep okkar meðan
veðrið var sem verst og hreinamir fengu
næringu.
Klukkan 11 um kvöldið komum við að
bóndabæ á ströndinni gegnt Wardöe. Ferða-
búnað okkar, þar með talin rúmföt, höfðum
við skilið eftir í Wadsöe. Við lágum á bálk
í stofu bóndans um nóttina og sváfum í
einum dúr til klukkan 9 um morguninn og
ekki verr en hefði rúmið verið af bestu gerð
svo aðframkomnir voram við eftir svaðilför
dagsins.
Fyrrnefndur fulltrúi hafði villst kvöldið
áður vegna þess að leiðsögumaður hans var
drakkinn. Þeir komu til bóndabýlisins undir
morgun illa til reika og máttvana og hafði
verið stórhætt við að bijóta handleggi eða
fætur.
27. janúar héldum við yfir sundið til
Wardöe. Kröftug fallbyssa drægi yfir sund-
ið en straumar tveggja hafa falla þar um
og myndast þar því rastir og holskeflur eða
öldukambar strax og eitthvað hreyfír vind.
Báturinn var lítill og fullur af fólki. Sigling-
in yfír var skelfileg. Svo mjótt er á munun-
um á þessum síkvika stað að ef við hefðum
ekki farið yfír einmitt á þeim tíma sem við
gerðum það hefðum við mátt halda til á
nefndum bóndabæ í tvo sólarhringa. —
Þorkell varð veðurtepptur strax og hann
kom í land á eyjunni. I færslu næsta dags
segist hann ekkert hafa getað aðhafst. Þann
29. tók hann þátt í uppboði á strandgóssi
sem Rússar áttu á eyjunni. I því skyni að
ganga eftir því hafði skipstjórinn af rússn-
eska skipinu verið í för með þeim þennan
síðasta áfanga ferðarinnar.
Þann 5. febrúar er Þorkell lagður af stað
til baka, hefur haldið inn með firðinum sömu
leið og er kominn til Wadsöe. Ritar um
komuna til Wadsöe: „Ég var örmagna af
þreytu, verr á mig kominn en nokkra sinm
fyrr í þessari ferð, — svo mér lá við yfír-
liði. Ferðafélagar mínir vora og illa á sig
komnir. Hvöss hafgolan vinnur með kuldan-
um við ströndina og sömuleiðis hinar tíðu
sveiflur milli snjókomu og regns, þegar svo
enn bætist við að hvergi er hressingu né
skjól að fá getur veðurfarið hæglega reynst
ofViða hinum hraustasta manni.“
Þorkell hélt áfram sömu leið til baka og
hann hafði farið um Finnmörku austur að
Hvítahafi, eins og segir í upphafi dagbókar
hans, var kominn aftur til Altengard 16.
febúar 1777.
GUÐMUNDUR L.
FRIÐFINNSSON
Blóm í
ramma
Sem blómið að vori
brosið þitt fagra
blikar í skýjum
og barnsraddir tærar
úr bládjúpi fjarskans
berast að eyra
gull er í sporum
gróður og angan
glitofið klæði
sólskin á tindum
söngfugl á grein
og sóley í varpa
Höfundurinn er landskunnur fyrir skáldskap
sinn og býr á Egilsá i Skagafirði.
PÁLMI EYJÓLFSSON
Bláa kaffi-
kannan
hennar
ömmu
Þessi bláa kaffikanna,
kveikir á Ijósi minninganna,
hugann ber í horfna tíð,
bemskuárin inn í Hlíð.
Amma jafnan fyrst á fætur
fór og hafði á kúnum gætur,
strigasvuntan stór og síð.
Árla jags hún eldinn kveikti,
upp um strompinn hvítu reykti.
Við öllu kunni amma ráð,
hún var aðeins einum háð.
Leiðarstjama lífs var trúin,
að líkna og fóma reiðubúin,
af vinum sínum virt og dáð.
Enn ég reika um gamla garðinn
grásteinsplata er minnisvarðinn
ég verð barn og blessun fínn
lúin hönd þín lítil kinn.
Djúpur friður lágreist leiði,
langt í suðri er bær í eyði,
blár og heiður himinninn.
Höfundurinn býr á Hvolsvelli og starfar þar
á sýsluskrifstofunni.
ÞÓRÐUR.KÁRASON
Galdragrip-
irnir
Hann stendur hjá mér með heiðan svip,
ég horfí í augu blá.
„Afi gefðu mér galdragrip,
frá Garda eða Spáníá.“
Ég af honum stundum glingurdót,
frá Garda eða Portúgal.
Þá léttist brún og ei hætishót
var heimurinn „spinnigal
Við fömm um sólbrún sumarlönd,
og söfnum dóti í mund.
En betra’er að kenna unglingsönd
að ávaxta landsins pund.
Höfundurinn er fyrrum varðstjóri í
Reykjavik.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12. MARZ 1988 9