Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1988, Blaðsíða 14

ÁSDÍS JENNA
JENSDÓTTIR
Góðar
hendur
Margar hendur
hjálpa mér
í stólinn
margar hendur
hjálpa mér að klæða mig
margar hendur
keyra mig úti
margar hendur
eru allar svo góðar.
(Des. 1986)
Ör-
vænting
Allir krakkamir fara
út að leika sér.
Ég sit ein eftir.
Alit í einu heyri ég
fótatak,
ég verð hrædd
mig langar til
að deyja —
en ég get ekki dáið.
(Sept. 1986)
Sumar-
dagurinn
fyrsti
Bíddu við og hlustaðu
ég ætla að segja þér fréttir
sumarið er að koma
réttu fram lófana
og sólin gefur þér
geislana sína sem
eru fullir af
hjartahlýju og birtu.
(20/4 1988)
Höfundur er nemi í Reykjavik.
Skákin kemur
t\\ íslands
Iarabískri sögu sem skrásett er á níundu öld segir
svo að sonur drottningar einnar á Indlandi hafi
fallið í orrustu. Enginn þorði að færa henni fréttirn-
ar og var þá leitað til spekings er Qaflan hét. Hann
tók sér þriggja daga umhugsunarfrest en kallaði
þá til sín smið og lét hann smíða borð með
64 reitum og skákmenn. Síðan kenndi hann
lærisveinum sínum mannganginn og skák-
reglurnar og sagði: „Þetta er stríð án blóðs-
úthellinga."
Drottningin frétti nú af þessum nýja leik
og kom til að horfa á taflið. Þá vildi svo til
að annar teflandinn mátaði hinn og sagði
„skák mát“ en það þýðir á íslensku „konung-
urinn er fallinn." Þá áttaði drottningin sig
á að sonur hennar mundi hafa fallið og
sagði: „Sonur minn er dáinn."
Spekingurinn svaraði: „Þú hefur sagt
það.“
Drottning bauð spekingnum síðan laun
og bað hann þá, svo sem frægt er orðið,
um að sér yrði gefið eitt hveitikom á fyrsta
reitinn, tvö á þann næsta, síðan fjögur, átta,
sextán o.s.frv. Þegar komið er á 64. reitinn
er komin ævintýraleg summa sem samsvar-
ar hveitiuppskeru allrar jarðarinnar í nokkur
ár.
Samkvæmt öðrum sögnum var taflið
fundið upp til að kenna ungum prinsum
hernaðarlist en önnur sögn er að friðsamur
konungur hafi notað það til að sýna ná-
grannakonungunum fram á að unnt væri
að Ieysa deilur án þess að úthella blóði.
f Evrópu gekk hins vegar lengi sú sögn
að skáktaflið hefði verið fundið upp í Tijóu-
stríðunum, annað tveggja af Tijóumönnum
eða Ödyseifi.
Hvað sem slíkum sögum líður þá þykir
vafalaust að uppruna skáktaflsins megi
rekja til Indlands, líklega á 6. eða 7. öld
eftir Krists burð. Þaðan barst það austur
um Kína og Japan, suður til Austur-Ind-
lands, norður í Rússland og vestur yfír
Persíu og ríki araba í Litlu-Asíu og Norður-
Afríku til Evrópu.
Skáktafls er fyrst getið í Evrópu snemma
á 11. öld en hefur trúlega borist þangað
fyrr. Arabar fluttu skáktafíið til Spánar og
Ítalíu. Þaðan barst það um Frakkland til
Englands en yfir Alpafjöll til Þýskalands
og Norðurlanda. Það er áreiðanlega komið
til íslands á fyrri hluta 13. aldar en gæti
verið komið hingað á 12. öld.
Heimildir um skák á miðöldum eru af
ýmsu tagi. f fyrsta lagi eru rit um skák.
Þar á meðal eru kennslurit þar sem mann-
Eftir
JÓN
TORFASON
gangurinn og fleiri grundvallaratriði eru
kennd, skákdæmasöfn og loks siðfræðileg
verk en þá er skákin á einhvem hátt uppi-
staða í dæmisögu eða líkingu. Næst er að
telja stakar klausur eða bendingar um skák-
iðkun í ritum sem fjalla um annars konar
efni, t.d. sögum og sagnfræðilegum verkum,
ferðabókum eða deiluritum og í erfðaskrám
er stundum minnst á vegleg skáktöfl. í
þriðja lagi má nefna áhöldin sjálf, taflborð
dg menn, og loks eru til myndir af fólki sem
situr að tafli. Loks geta orð um skáktafl
gefið vitneskju um útbreiðslu íþróttarinnar.
Skákin var framan af eign hástéttanna
og við hirðir konunga og höfðingja dvöldust
stundum færir skákmenn sem þreyttu tafl
við kollega sína. Kirkjan leit skákina hom-
auga í fyrstu eins og flest önnur spil, eink-
um vegna þess að oft var fé lagt undir og
gat það numið háum upphæðum. Kirkjan
virðist þó ekki hafa beitt sér harkalega
gegn skákinni og á síðari hluta 13. aldar
eru heimildir fyrir því að skáktafl væri iðk-
að í klaustrum. í háskólunum var hins veg-
ar lengi amast við skák og hvers konar ten-
ingaspilum. Skákin breiddist smám saman
út til annarra stétta og í lok miðalda tók
vaxandi borgarastétt ástfóstri við hana en
hún var sjaldnast iðkuð af lægstu stéttun-
um, vinnumönnum, iðnsveinum, búkörlum
og þjónustufólki.
Skák var leikin með líkum hætti í allri
Evrópu. Þó vom ýmis konar afbrigði í
gangi, t.d. í sambandi við hrókun, fyrsta
leik peðs og framhjáhlaup. Var um það sem
víðar sinn siður í hveiju landi eða jafnvel
hveiju héraði.
Á síðari hluta 15. aldar urðu miklar breyt-
ingar á gangi drottningar og biskups.
Drottningin gekk áður einn reit skáreitis
en færðist mjög í aukana og fór að ganga
eftir öllum Iínum, lárétt, lóðrétt og á ská
eins og nú tíðakst. Átti hún áður mest völ
á fjórum reitum en nú 27 á auðu borði.
Biskupinn fylgdi í kjölfarið. Hann gekk eft-
ir skáklínum en komst aðeins á næst-næsta
reit við þann sem hann stóð á en nú má
hann fara eins langt og hann getur eftir
skálínunum. Áður komst hann á fjóra reiti
en nú á þrettán þannig að hann er aðeins
hálfdrættingur á við drottninguna. Við þes'j-
ar breytingar varð skákin harðari leikur en
jafnframt erfíðari. Til dæmis var heimaskíts-
mátið 1. e4 — e5, 2. Bc4 — d6, 3. Dh5 —
Rc6, 4. Dxf7Y óhugsandi samkvæmt eldri
skákreglunum.
Var um hríð gerður greinarmunur á eldri
leikshættinum og þeim nýja og talað um
nýju skákina eða drottningarskák. Fljótlega
féllu þó fyrri leikreglumar í gleymsku. Eft-
ir þetta varð að tefla nákvæmar en áður
og menn fóru að rannsaka skák á kerfís-
bundinn hátt. Farið var að semja skák-
bækur og prenta.
Lengi vel var skákin mest iðkuð í meira
og minna einangruðum klúbbum og heima-
húsum. Keppnir milli landa voru fátíðar en
frægir skákmenn tókust þó stundum lang-
ferðir á hendur til að etja kappi við nafn-
fræga skákmenn í öðrum löndum. Þegar
kemur fram á 19. öld verður skákstarfsem-
in alþjóðleg. Farið er að halda skákmót og
gefa út skáktímarit og bækur. Um leið dýpk-
aði skilningur manna á skáklistinni og hún
kemst á vísindalegan grundvöll.
Leifar taflborða og taflmanna hafa fund-
ist í gröfum á Norðurlöndum þannig að ein-
hvers konar töfl hafa tíðkast þar frá ómuna-
tfð. Ekki hefur það þó verið skáktafl. Stund-
um hafa teningar fundist með þessum leif-
um. í Völuspá segir um iðju goðanna í ár-
daga: „Tefldu í túni, teitir voru“ (8. vísa)
og þegar jörðin rís úr djúpinu eftir ragnarök
er talað um að gullnar töflur fínnist í grasi
(59. vísa). Goðafræðingurinn von Hamel gat
þess til að goðin hafi notað töfl þessi til að
stjórna heiminum en þursameyjamar sem
komu úr Jötunheimum hafi truflað þá við
taflmennskuna en upp úr því byijaði að
halla undan fæti í goðheimum. í Rígsþulu
er tafl ein þeirra íþrótta sem ,jarli“ byijaði
að læra.
Víða er getið um tafl í fomum ritheimild-
um en þar mun oft fremur átt við hneftafl
eða einhver önnur töfl en skáktafl. Til dæm-
is yrkir Rögnvaldur kali Orkneyjajarl vísu
um miðja 12. öld þar sem hann telur upp
íþróttir sínar. Þar segir: „Tafl er eg ör að
efla, íþróttir kann eg níu.“ Hann telur sum
sé taflið fyrst af íþróttum sínum. í fomlög-
unum em ákvæði sem banna fjárhættuspil:
„Það er mælt í lögum vom að menn skuli
eigi kasta verplum [þ.e. teningum] til
§ár... .Menn skulu og eigi tefla svo að
þeir leggi fé við og enga þá hluti er manni
þykir betra að hafa en án að vera“ (Grágás
11, 169). í þessum tveim dæmum er líklega
ekki átt við skáktafl. Frá 13. öld em hins
vegar varðveittar frásagnir sem sýna þekk-
ingu á skák þannig að þá er skákin ömgg-
lega kunn á íslandi.
Willard Fiske ritaði merka bók um skák
og önnur spil á íslandi, Chess in Iceland.
Þar varpar hann fram þeirri hugmynd að
skákin hafí borist hingað frá Englandi með
íslenskum mönnum sem stunduðu nám þar
eða lögðu leið sína þangað á síðari hluta
12. aldar. Sem líklega kandidata nefndi
hann Þorlák heiga, biskup í Skálholti
1178-93, og Pál Jónsson, biskup í Skálholti
1195-1211, sem dvöldu þar langdvölum en
einnig Hrafn Sveinbjamarson (d. 1213) en
hann fór þangað pílagrímsferð til grafar
Tómeisar Beckets um aldamótin 1200.
Annars rökstuddi Fiske tengslin við Eng-
land einkum með því að nöfn mannanna í
ensku og á íslensku væm af sömu rótum
mnnin en frábmgðin nöfnum sömu manna
í Norðurlandamálunum. Nefnir hann til
dæmis:
íslenska: Enska: Danska:
hrókur rook torn
riddari knight springer
biskup bishop löber
peð pawn bonde
1 rauninni er ekki mikið á þessum dæmum
að byggja. Dönsku nöfnin á riddara og peði,
springer og bonde, em komin úr þýsku á
16. og 17. öld en áður tíðkuðust skyld orð
í ensku og íslensku nú. Þannig nefndist ridd-
arinn t.d. ridder á dönsku fram á 17. öld.
Nöfnin á biskupi og hrók vom hins vegar
með mörgu móti í Evrópumálunum á miðöld-
um. Nafnið bishop fínnst ekki notað um
skákmanninn fyrr en á 16. öld á ensku og
ekki er farið að kalla hrókinn tum eða kast-
ala (sbr. d. tom) fyrr en á 16. öld. Ekkert
verður því af þessu ráðið um útbreiðsluleið-
ir skákarinnar.
Önnur orð benda jafnvel í aðra átt en til
Englands. Orðið skák (danska skak) er
komið úr þýsku schach eða miðlágþýsku
schak en enska orðið chess er skylt franska
nafninu á leiknum écheces en það á upp-
mna i latinu, scaci.
Það er því varlegast að fullyrða ekkert
um það hvaða leið skákin barst til íslands.
Hún gæti verið komin frá Englandi eða frá
Norðurlöndunum en islenskir menn gætu
líka hafa kynnst henni á námsferðum í
Þýskalandi eð Frakklandi, í suðurgöngum
til Rómar og jafnvel i krossferðum til Lands-
ins helga.
4
Taflmenn úr fílabeini eða rostungstönn, frá tíma Karlamagnúsar.
Höfundur vinnur á Þjóöskjalasafninu.