Lesbók Morgunblaðsins - 15.10.1988, Síða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 15.10.1988, Síða 6
AMERICAN LEGATION Reykjavik, Iceland April 7, 1W Newapaper Coraraent on Report that United States Djtsires to Send Troops to Iceland and Conversation Foreign Hinister on Subject. C WASHINGTON. C/ ‘i-Vfí “ ' X have the honor to refer to the Legation* 3 airgram No. 47'of April 2, 1940, relative to the report that I had advised the Ioelandic Government of the desire of the United States to station troops ii: Iceland, and to enclose a translation of an editorial regarding the rumor which appeared in the Conservative newspaper, Visir, on April 3. .There is also enclosed a translation of an ecíitorial published by Th.1odvil.1inn on the following day demanding that the Government either deny the story or Mnot hide from the nation the worst possible of news shouid it be true”. As indicated in my telegram under reference. the 20*' cJJfc • Cabinet issued a statement that the report was compietely >without foundation, the announcement being broadcast over th'e radio on April 3 önd published in all newspapers on the following day. irk'C r,- /, /., Although as stated in the/Visir article nthere is no way to determine just where tmis story originated*', the Legation is inclined to share the view of the Kinister for Foreign Affairs (Telegram No. ol of April 6) that it was a Communist "plant' designed for propaganda purposes in Scandinavia. In discussing the matter with me on April 5, Kr..BENEDIKTSSON mentioned that as "evidence" of the authenticity of the report, a rumor wa3 circulating to the effect that the Legation had received a number of long, coded messages from Washington during the preceding week. !íc caid it was naturally not his businesr to inquire whether we had experienced any incre^se in the volurae of telegrams, but that he was worried at the implication of the stor>', namely, that 3omeone in the Post and Telegraph Þegar Tangen hefði verið staðinn að heimildarbresti, bentu menn á, að banda- ríski sendiherrann Trimble hefði sent afrit af skeyti, sem geymdi frásögn af samræðum hans við Stefán Jóhann til bandarísku leyniþjónustunnar CIA. Átti þetta að sanna, að leyniþjónustan hefði „notið góðs“ af Stefáni. Allir sem minnsta skynbragð bera á slíkar heimildir vita þó, að afrit af miklum fiölda skeyta og skýrslna frá bandarískum stjórnarerindrekum í útlöndum gengur nánast sjálf- krafa til CIA og annarra stofnana í Washington. Dæmi: skeytið, sem birt er hér að ofan, er £rá Trimble sendiherra og vitnar hann þar til skrifa Þjóðvifjans um orðasveim í Reykjavík; „skjalfastur viðtakandi airits af þessu skeyti“ er CIA, Bandaríkjaher og floti. Með sömu sýndarrökum og beitt var til að sverta Stefán Jóhánn, mætti segja að leyniþjónustan hafí „notið góðs“ af ritstjórum Þjóðviljans í forsætisráðherratíð hans. nú væri þetta dýrmæta handrit komið heim, þökk væri textaútgáfu Helgarpóstsins. Með þessum skrifum Ama, grein Þorleifs Friðrikssonar og málflutningi Hjörleifs Guttormssonar á Alþingi, hófst annar þáttur Tangen-málsins. Þeir félagar gerðust fimm- saga um heimildir Tangens fyrir hans hönd. Þegar spámenn boða mönnum skyndilega ný sannindi á sviðum fræða, eignast þeir oft iærisveinahóp, sem gengur öllu lengra fram í trú og túlkun á boðskap þeirra. Það óvenjulega við Tangen-málið var, að spá- maðurinn hafði lýst upphaflegan boðskap frá Ósló dauðan og ómerkan, en lærisvein- amir neituðu að taka orð hans gild með þeim rökum, að hann hafi verið orðinn „mglaður" í flölmiðlafárinu, svo að vísað sé til Helgarpóstsritgerðar Áma Hjartarson- ar, „Tangen-málið og villur dr. Þórs White- heads.“ Til að hrekja þær ásakanir, sem Tangen afneitaði sjálfur að lokum, taldi sagnfræðingurinn Þorleifur Friðriksson ekki hafa dugað til að ég fjallaði um öll þau gögn, raunvemleg og uppspunnin, sem fræðimaðurinn norski og fréttastofan skírskotuðu til. Ætlast hefði mátt til þess samkvæmt erindisbréfi ráðherra, að ég fjall- aði „um öll hugsanleg skjöl sem Dag Tang- en hefði getað séð í Bandaríkjunum og sem hefðu getað orðið kveikjan að fullyrðingum hans“. Hjörleifur Guttormsson sagði það mikinn ljóð á álitsgerð minni, að þar kæmi ekki fram, hvort ég hefði fengið aðgang að öilum iokuðum heimildum bandarískra stjómvalda um ísland. Ólafur Þ. Þórðarson tók upp þann þráð á Alþingi og kvað ásakan- ir Tangens hvorki sannaðar né afsannaðar fyrr en „öll skjöl í Bandaríkjunum varðandi þennan tíma verði gerð opinber, hvert ein- asta skjal verði gert opinbert". Það hrekkur ekki til, að ásakanir á látinn mann séu lýst- ar ómerkar af upphafsmanninum; sýnt sé fram á haldleysi gagna, sem hann og út- varpsmenn höfðu áður notað til að færa „sönnur" á mál sitt: hinn látni telst áfram liggja undir sök, jafiivel á grundvelli ein- hverra ókunnra eða lokaðra heimilda, sem sakaráberi kann e.t.v. að hafa séð eða óhugsandi er með öllu að hann hafí litið augum. Síðan er vegið að mannorði þeirra, sem ekki vilja fjalla um málið á þessum forsendum. Varla þarf að hafa mörg orð um það, hve þessi afstaða stangast gjörsam- lega á við vinnureglur fræðimanna, lög og hefðir réttarríkis og almennt siðgæði. ÞátturDægur- MÁLAÚTVARPS Minnast ber á athugasemd, sem Stefán Jón Hafstein, yfírmaður dægurmálaútvarps- ins, gerði við álitsgerð mína. Athugasemd hans var réttmæt að því leyti, að ekki kom fram í álitsgerðinni, að Stefáni hefði verið ókunnugt um heimildabrest Tangens, er hann tók ásakanimar á Stefán Jóhann til umræðu í Dagskrárþætti. Þegar Stefán Jón hafði skýrt mér frá þessu eftir prentun álits- gerðarinnar, fór ég strax fram á, að mennta- málaráðherra upplýsti sérstaklega í inn- gangi að skýrslu sinni á Alþingi, að starfs- menn fréttastofunnar hefðu ekki greint Ste- fáni Jóni frá því, að fréttin um móttöku á réttri heimild frá Tangen hefði verið upp- spuni einn. Við þetta skal bætt, að ég hef aldrei tek- ið að mér að kanna, hvemig ábyrgð á með- ferð þessa máls skiptist nákvæmlega á milli einstakra útvarpsmanna. Staðreyndin er sú, að tveir af þremur útvarpsmönnum, sem fram komu í Dagskrárþættinum, vissu að „heimildin", sem þar var til umræðu og lagt var út af á einn veg, var ekki komin í leit- imar. Mér virðist því að Stefán Jón hefði fyrst og fremst þurft að sækja leiðréttingu mála sinna á hendur samstarfsmönnum sínum, sem leyndu hann þessu. Ég gerði ráð fyrir því í álitsgerð minni, að hægri hönd vissi hvað sú vinstri gjörði innan út- varpsins. Niðurstöður mínar um hlut Stef- áns Jóns og viðmælenda hans í Dagskrár- þættinum standa einnig óbreyttar, hvað sem líður athugasemd hans, sem ráðherra kom á framfæri á Alþingi. Alit siðanefndar Blaðamannafélagsins (sem ræddi við Stefán Jón um efnistök hans) hné og að sömu niður- stöðu og álitsgerð mín um þennan Dagskrár- þátt svo og um fréttaflutninginn af málinu. í heild. í SPORMcARTHYS Öðmm þætti Tangen-málsins á íslandi svipar um margt til þess, sem gerðist í Noregi eftir að upp komst, að Dag Tangen hefði misnotað eða skáldað þar upp heimild- ir til að ófrægja norska jafnaðarmenn. í grein, sem Helge Pharo, prófessor og for- stöðumaður Sagnfræðistofnunar Óslóar- háskóla, sendi mér um þetta mál, komst hann svo að orði: .. . Joe McCarthy, öldungadeildarþing- maður, vakti mikla athygli á sér og naut um eitt skeið vemlegrar hylli í stjóm- málum á fyrri hluta sjötta áratugarins. Hann staðhæfði, að hann hefði heimildir, sem sönnuðu að kunnir bandarískir stjómmála- og embættismenn væm fé- lagar í Kommúnistaflokknum eða hefðu samúð með kommúnisma ... Hvað eftir annað sannaðist, að ásakanir hans væm tilhæfulausar. Er þar kom, bar McCarthy fram nýjar ásakanir. Hann beitti oft þeirri aðferð, sem kennd er við sekt vegna samneytis („guilt by association"). Gæti hann sýnt fram á, að fómarlamb sitt hefði átt eitthvert samneyti við óæskilega menn, þóttist hann hafa sannað á þá sök. Einu gilti, þótt þessi samskipti tengd- ust sökinni á engan hátt. Hafí einhver beitt slíkum aðferðum í þessu máli, er það Dag Tangen. í óða- goti sínu við að sakfella Haakon Lie [fyrr- um framkvæmdastjóra norska Verka- mannaflokksins] ber hann á borð upplýs- ingar, sem em annaðhvort alrangar eða . ekki er hægt að sannreyna. Þegar að- ferðir hans em gagnrýndar, hörfar hann til baka með því að hafa uppi ásakanir, sem snerta ekíri aðalatriði þessarar gagn- rýni, þ.e. segir að Haakon Lie hafi þekkt Arthur Goldberg [sem starfaði í banda- rísku leyniþjónustunni í heimsstyrjöldinni síðari]. Þá sýna heimildir hið gagnstæða við það, sem Tangen heldur fram um Lie og Goldberg. í stað þess að ræða þessar heimildir á fræðilegum gmndvelli, reynir Tangen að vekja tortryggni á heiðarleika Trygve Momsens [blaðamannsins, sem dró fram þessi skjöl og fletti ofan af aðferðum hans í Noregi] með því að benda á, að faðir hans, Per Momsen, hafí verið meðal þeirra, sem næstir stóðu Haakon Lie. TÝNDIHLEKKURINN Kannast menn við aðferðimar? Á undan- haldinu'frá upphaflegum ásökunum Tang- ens, hafa staðgenglar hans hér einkum haft á lofti skjal eitt, serri hefur verið gefið nafn, eins og vera ber um fræga sögulega heim- ild. Heitir það nú „Trimble-skeytið“ (sbr. „Agadir-skeytið") eftir sendandanum Will- iam F. Trimble, sem var fyrir bandaríska sendiráðinu í Reykjavík 1947-48. Skeytið, sem hann sendi utanríkisráðuneytinu í Was- hington 23. mars 1948 hljóðar svo á íslensku: í samtali,_sem ég átti nýlega við forsætis- ráðherra íslands [Stefán Jóh. Stefánsson] sagðist hann hafa áhyggjur af því, hve margir félagar í Kommúnistaflokknum, störfuðu í ríkisstofnunum, en þeir hefðu verið ráðnir í embætti af fyrri samsteypu- stjóm, sem í áttu sæti tveir ráðherrar kommúnista. Hann sagðist því ætla að beita sér fyrir því eftir mætti að fjar- lægja kommúnista úr ábyrgðarstöðum eða flytja þá í störf, þar sem „þeir gætu gert lítinn sem engan skaða“. Stef- án ... minntist á það, að Hendrik Ottós- son, stækur kommúnisti, hefði nýlega verið leystur frá störfum sem fréttamaður á ríkisútvarpinu og bætti því við, að menntamálaráðherrann, Eysteinn Jóns- son, en ríkisútvarpið er á embættissviði hans, væri að leita að einhveijum manni með „heilbrigðar skoðanir" til að taka við af [Hendrik] Ottóssyni. Ég notaði mér það færi, sem hann [Stefán] hafði gefíð mér, og lét í ljós þá skoðun, að mjög æskilegt væri að leysa frá störfum Erling Ellingsen ... [flugmálastjóra] og Teresiu Guðmundsson, veðurstofustjóra, því að bæði væru þau kunn af samúð sinni með kommúnistum. Forsætisráðherra sagði einnig, að ut- anríkismálanefnd Alþingis hefði haldið tiltölulega fáa fundi síðustu mánuðina, með því að Einar Olgeirsson, einn af þing- mönnum kommúnista, væri í nefndinni. Þess í stað hefði verið sett á laggirnar óformleg nefnd þingmanna úr stjómar- flokkunum þremur, og væri hún stjóm- inni til ráðuneytis um utanríkismál. Þorleifur Friðriksson lagði svo út af þessu skeyti í Morgunblaðinu 27. apríl sl.: 1. Það ér valdníðsla að reka fólk úr opin- bemm störfum. 2. Það er óeðlilegt að sitja á skrafí um slíkar ráðagerðir við bandarískan sendi- mann. 3. Það er meira en lítið hæpið að þiggja ráð [svo] úr hendi hans um hveija skuli reka. 4. Það stenst vart þingsköp að sniðganga utanríkismálanefnd Alþingis . . . Þess má geta að þetta skjal ber með sér að bandaríska leyniþjónustan hefur notið góðs af þeim upplýsingum, sem Trimble aflaði í samtali sínu við íslenska forsætis- ráðherrann, þar sem á spássíu er skráð, hvaða aðilar fá sent afrit, þar á meðal er CIA. Nú veit ég ekki til, að mér hafí nokkm sinni verið falið að segja álit mitt á þætti Stefáns Jóh. Stefánssonar í meintri vald- níðslu og brotum á þingsköpum eða uppá- stungum, sem bandarískir sendimenn gerðu við hann um brottrekstur tiltekinna embætt- ismanna og ekki er vitað, hvemig hann brást við. Auðsætt er, að einungis síðasta ályktunin, sem Þorleifur, Ámi Hjartarson, Hjörleifur Guttormsson og fl. hafa dregið af „Trimble-skeytinu", virðist snerta þær ásakanir, sem menntamálaráðherra bað mig að fjalla um. Ég segi, virðist snerta, vegna þess að hér hafa þeir Þorleifur og félagar slegið öll fyrri met Tangens á sviði fræð- anna. Svo er mál með vexti, að afrit af dijúgum hluta allra skeyta og skýrslna frá bandarískum stjómarerindrekum í útlöndum gengur næsta sjálfkrafa til hinna ýmsu stjómardeilda í Washington, þ.á m. til leyni- þjónustunnar CIA eða álíka stofnana. Yrði hrapað að því að beita rannsóknaraðferð Þorleifs, mætti ætla að njósnanet banda- rísku leyniþjónustunnar væri víðtækara en nokkum núlifandi mann hefur til þessa órað fyrir. CIA hefur þá ekki aðeins „notið góðs“ af Stefáni Jóhanni heldur obbanum af öllum helstu stjómmála- og embættismönnum veraldar, sem á annað borð hafa komist í talfæri við bandaríska stjómarerindreka vestan tjalds og austan. Jafnvel ritstjóra Þjóðviljans á svartasta Stalínsskeiði blaðsins yrði að telja með Stefáni í erindrekahópi CIA (sjá mynd að ofan). Á skjölum frá þýskum og breskum stjómarerindrekum er þess einnig getið, að afrit hafí verið send til leyniþjónustumanna, þannig að njósnara- flóran gæti orðið heldur en ekki skrautleg, ef aðferð Þorleifs fengi að ryðja sér til rúms í fræðunum. Ég tel hana hins vegar með öllu óhæfa, enda sver hún sig augljóslega í McCarthy- ættina, eins og Helge Pharo lýsti henni í tilvitnuninni að ofan. Það er út í hött að telja látinn forsætisráðherra stað- inn að óvenjulegu og einlægu sambandi við erlenda leyniþjónustu sökum þess, að frá- sögn stjómarerindreka af samtali við hann hafí gengið til slíkrar stofnunar. Þegar aðferð Þorleifs sleppir, miða álykt- anir hans og félaga af „Trimble-skeytinu" að því að drepa Tangen-málinu á dreif. Reynt er að umhverfa hinum ským og ótví- ræðu staðhæfingum, sém fram komu í frá- sögnum útvaipsmanna, í almennar og óljós- ar aðdróttanir eða fitjað er upp á nýjum og óskyldum ásökunum (sbr. valdníðsla, brot á þingsköpum og þar fram eftir götun- um). Þannig ávítaði Þjóðviljinn mig fyrir að hafa sniðgengið „Trimble-skeytið", sem benti þó „óneitaniega til nokkuð náins sam- bands íslensks forsætisráðherra og banda- ríska sendimannsins". Það spaugilega við þennan málflutning var, að ég hafði hingað til verið talinn einn helsti heimildarmaður Þjóðviljans um náið samstarf íslenskra og bandarískra stjpmvalda, þótt ég hafí vissu- lega aldrei litið það sömu augum og ritstjór- amir. Nú átti ég samt að hafa gerst sekur um að „stinga undan" slíkri heimild til að veija æm Stefáns Jóhanns Stefánssonar og þóknast menntamálaráðherrra. En þetta á við engin rök að styðjast: ég er fuilkomlega sammála Óttari Proppé, Þjóðviljaritstjóra, um, að Trimble-skeytið sé til vitnis um náið samstarf Stefáns Jóhanns við bandaríska stjómarerindreka, en tel það ekki merkari eða óvenjulegri heimild um samskipti íslenskra ráðherra við Vesturveldin en fiöldi annarra skjala, sem ég hef m.a. birt eða hyggst birta á prenti. Eg býst við, að þetta hljóti líka að vera skýringin á því, að ritstjór- ar Þjóðviljans vom sjálfir búnir að gleyma að efni „Trimble-skeytisins" var upphaflega rakið í grófum dráttum í þeirra eigin blaði og því að ósekju, er þeir eignuðu Helgarpóst- inum 8 ára gömul tíðindi frá einum og sama heimiidarmanninum. Framhald í næstu Lesbók. Höfundur er sagnfræöingur og kennir við Há- skóla íslands.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.