Lesbók Morgunblaðsins - 15.10.1988, Síða 6

AMERICAN LEGATION
Reykjavik, Iceland
April 7, 1W
Newapaper Coraraent on Report that United States
Djtsires to Send Troops to Iceland and Conversation
Foreign Hinister on Subject. C
WASHINGTON.
C/ ‘i-Vfí “
'
X have the honor to refer to the Legation* 3 airgram
No. 47'of April 2, 1940, relative to the report that I had
advised the Ioelandic Government of the desire of the
United States to station troops ii: Iceland, and to enclose
a translation of an editorial regarding the rumor which
appeared in the Conservative newspaper, Visir, on April 3.
.There is also enclosed a translation of an ecíitorial
published by Th.1odvil.1inn on the following day demanding
that the Government either deny the story or Mnot hide
from the nation the worst possible of news shouid it be
true”. As indicated in my telegram under reference. the
20*' cJJfc • Cabinet issued a statement that the report was compietely
>without foundation, the announcement being broadcast over
th'e radio on April 3 önd published in all newspapers on
the following day. irk'C r,- /, /.,
Although as stated in the/Visir article nthere is
no way to determine just where tmis story originated*', the
Legation is inclined to share the view of the Kinister for
Foreign Affairs (Telegram No. ol of April 6) that it was a
Communist "plant' designed for propaganda purposes in
Scandinavia. In discussing the matter with me on April 5,
Kr..BENEDIKTSSON mentioned that as "evidence" of the
authenticity of the report, a rumor wa3 circulating to
the effect that the Legation had received a number of
long, coded messages from Washington during the preceding
week. !íc caid it was naturally not his businesr to inquire
whether we had experienced any incre^se in the volurae of
telegrams, but that he was worried at the implication of
the stor>', namely, that 3omeone in the Post and Telegraph

Þegar Tangen hefði verið staðinn að heimildarbresti, bentu menn á, að banda-
ríski sendiherrann Trimble hefði sent afrit af skeyti, sem geymdi frásögn af
samræðum hans við Stefán Jóhann til bandarísku leyniþjónustunnar CIA. Átti
þetta að sanna, að leyniþjónustan hefði „notið góðs“ af Stefáni. Allir sem minnsta
skynbragð bera á slíkar heimildir vita þó, að afrit af miklum fiölda skeyta og
skýrslna frá bandarískum stjórnarerindrekum í útlöndum gengur nánast sjálf-
krafa til CIA og annarra stofnana í Washington. Dæmi: skeytið, sem birt er hér
að ofan, er £rá Trimble sendiherra og vitnar hann þar til skrifa Þjóðvifjans um
orðasveim í Reykjavík; „skjalfastur viðtakandi airits af þessu skeyti“ er CIA,
Bandaríkjaher og floti. Með sömu sýndarrökum og beitt var til að sverta Stefán
Jóhánn, mætti segja að leyniþjónustan hafí „notið góðs“ af ritstjórum Þjóðviljans
í forsætisráðherratíð hans.
nú væri þetta dýrmæta handrit komið heim,
þökk væri textaútgáfu Helgarpóstsins.
Með þessum skrifum Ama, grein Þorleifs
Friðrikssonar og málflutningi Hjörleifs
Guttormssonar á Alþingi, hófst annar þáttur
Tangen-málsins. Þeir félagar gerðust fimm-
saga um heimildir Tangens fyrir hans hönd.
Þegar spámenn boða mönnum skyndilega
ný sannindi á sviðum fræða, eignast þeir
oft iærisveinahóp, sem gengur öllu lengra
fram í trú og túlkun á boðskap þeirra. Það
óvenjulega við Tangen-málið var, að spá-
maðurinn hafði lýst upphaflegan boðskap
frá Ósló dauðan og ómerkan, en lærisvein-
amir neituðu að taka orð hans gild með
þeim rökum, að hann hafi verið orðinn
„mglaður" í flölmiðlafárinu, svo að vísað
sé til Helgarpóstsritgerðar Áma Hjartarson-
ar, „Tangen-málið og villur dr. Þórs White-
heads.“ Til að hrekja þær ásakanir, sem
Tangen afneitaði sjálfur að lokum, taldi
sagnfræðingurinn Þorleifur Friðriksson ekki
hafa dugað til að ég fjallaði um öll þau
gögn, raunvemleg og uppspunnin, sem
fræðimaðurinn norski og fréttastofan
skírskotuðu til. Ætlast hefði mátt til þess
samkvæmt erindisbréfi ráðherra, að ég fjall-
aði „um öll hugsanleg skjöl sem Dag Tang-
en hefði getað séð í Bandaríkjunum og sem
hefðu getað orðið kveikjan að fullyrðingum
hans“. Hjörleifur Guttormsson sagði það
mikinn ljóð á álitsgerð minni, að þar kæmi
ekki fram, hvort ég hefði fengið aðgang að
öilum iokuðum heimildum bandarískra
stjómvalda um ísland. Ólafur Þ. Þórðarson
tók upp þann þráð á Alþingi og kvað ásakan-
ir Tangens hvorki sannaðar né afsannaðar
fyrr en „öll skjöl í Bandaríkjunum varðandi
þennan tíma verði gerð opinber, hvert ein-
asta skjal verði gert opinbert". Það hrekkur
ekki til, að ásakanir á látinn mann séu lýst-
ar ómerkar af upphafsmanninum; sýnt sé
fram á haldleysi gagna, sem hann og út-
varpsmenn höfðu áður notað til að færa
„sönnur" á mál sitt: hinn látni telst áfram
liggja undir sök, jafiivel á grundvelli ein-
hverra ókunnra eða lokaðra heimilda, sem
sakaráberi kann e.t.v. að hafa séð eða
óhugsandi er með öllu að hann hafí litið
augum. Síðan er vegið að mannorði þeirra,
sem ekki vilja fjalla um málið á þessum
forsendum. Varla þarf að hafa mörg orð
um það, hve þessi afstaða stangast gjörsam-
lega á við vinnureglur fræðimanna, lög og
hefðir réttarríkis og almennt siðgæði.
ÞátturDægur-
MÁLAÚTVARPS
Minnast ber á athugasemd, sem Stefán
Jón Hafstein, yfírmaður dægurmálaútvarps-
ins, gerði við álitsgerð mína. Athugasemd
hans var réttmæt að því leyti, að ekki kom
fram í álitsgerðinni, að Stefáni hefði verið
ókunnugt um heimildabrest Tangens, er
hann tók ásakanimar á Stefán Jóhann til
umræðu í Dagskrárþætti. Þegar Stefán Jón
hafði skýrt mér frá þessu eftir prentun álits-
gerðarinnar, fór ég strax fram á, að mennta-
málaráðherra upplýsti sérstaklega í inn-
gangi að skýrslu sinni á Alþingi, að starfs-
menn fréttastofunnar hefðu ekki greint Ste-
fáni Jóni frá því, að fréttin um móttöku á
réttri heimild frá Tangen hefði verið upp-
spuni einn.
Við þetta skal bætt, að ég hef aldrei tek-
ið að mér að kanna, hvemig ábyrgð á með-
ferð þessa máls skiptist nákvæmlega á milli
einstakra útvarpsmanna. Staðreyndin er sú,
að tveir af þremur útvarpsmönnum, sem
fram komu í Dagskrárþættinum, vissu að
„heimildin", sem þar var til umræðu og lagt
var út af á einn veg, var ekki komin í leit-
imar. Mér virðist því að Stefán Jón hefði
fyrst og fremst þurft að sækja leiðréttingu
mála sinna á hendur samstarfsmönnum
sínum, sem leyndu hann þessu. Ég gerði
ráð fyrir því í álitsgerð minni, að hægri
hönd vissi hvað sú vinstri gjörði innan út-
varpsins. Niðurstöður mínar um hlut Stef-
áns Jóns og viðmælenda hans í Dagskrár-
þættinum standa einnig óbreyttar, hvað sem
líður athugasemd hans, sem ráðherra kom
á framfæri á Alþingi. Alit siðanefndar
Blaðamannafélagsins (sem ræddi við Stefán
Jón um efnistök hans) hné og að sömu niður-
stöðu og álitsgerð mín um þennan Dagskrár-
þátt svo og um fréttaflutninginn af málinu.
í heild.
í SPORMcARTHYS
Öðmm þætti Tangen-málsins á íslandi
svipar um margt til þess, sem gerðist í
Noregi eftir að upp komst, að Dag Tangen
hefði misnotað eða skáldað þar upp heimild-
ir til að ófrægja norska jafnaðarmenn. í
grein, sem Helge Pharo, prófessor og for-
stöðumaður Sagnfræðistofnunar Óslóar-
háskóla, sendi mér um þetta mál, komst
hann svo að orði:
.. . Joe McCarthy, öldungadeildarþing-
maður, vakti mikla athygli á sér og naut
um eitt skeið vemlegrar hylli í stjóm-
málum á fyrri hluta sjötta áratugarins.
Hann staðhæfði, að hann hefði heimildir,
sem sönnuðu að kunnir bandarískir
stjómmála- og embættismenn væm fé-
lagar í Kommúnistaflokknum eða hefðu
samúð með kommúnisma ... Hvað eftir
annað sannaðist, að ásakanir hans væm
tilhæfulausar. Er þar kom, bar McCarthy
fram nýjar ásakanir. Hann beitti oft
þeirri aðferð, sem kennd er við sekt vegna
samneytis („guilt by association"). Gæti
hann sýnt fram á, að fómarlamb sitt
hefði átt eitthvert samneyti við óæskilega
menn, þóttist hann hafa sannað á þá
sök. Einu gilti, þótt þessi samskipti tengd-
ust sökinni á engan hátt.
Hafí einhver beitt slíkum aðferðum í
þessu máli, er það Dag Tangen. í óða-
goti sínu við að sakfella Haakon Lie [fyrr-
um framkvæmdastjóra norska Verka-
mannaflokksins] ber hann á borð upplýs-
ingar, sem em annaðhvort alrangar eða
. ekki er hægt að sannreyna. Þegar að-
ferðir hans em gagnrýndar, hörfar hann
til baka með því að hafa uppi ásakanir,
sem snerta ekíri aðalatriði þessarar gagn-
rýni, þ.e. segir að Haakon Lie hafi þekkt
Arthur Goldberg [sem starfaði í banda-
rísku leyniþjónustunni í heimsstyrjöldinni
síðari]. Þá sýna heimildir hið gagnstæða
við það, sem Tangen heldur fram um Lie
og Goldberg. í stað þess að ræða þessar
heimildir á fræðilegum gmndvelli, reynir
Tangen að vekja tortryggni á heiðarleika
Trygve Momsens [blaðamannsins, sem
dró fram þessi skjöl og fletti ofan af
aðferðum hans í Noregi] með því að benda
á, að faðir hans, Per Momsen, hafí verið
meðal þeirra, sem næstir stóðu Haakon
Lie.
TÝNDIHLEKKURINN
Kannast menn við aðferðimar? Á undan-
haldinu'frá upphaflegum ásökunum Tang-
ens, hafa staðgenglar hans hér einkum haft
á lofti skjal eitt, serri hefur verið gefið nafn,
eins og vera ber um fræga sögulega heim-
ild. Heitir það nú „Trimble-skeytið“ (sbr.
„Agadir-skeytið") eftir sendandanum Will-
iam F. Trimble, sem var fyrir bandaríska
sendiráðinu í Reykjavík 1947-48. Skeytið,
sem hann sendi utanríkisráðuneytinu í Was-
hington 23. mars 1948 hljóðar svo á
íslensku:
í samtali,_sem ég átti nýlega við forsætis-
ráðherra íslands [Stefán Jóh. Stefánsson]
sagðist hann hafa áhyggjur af því, hve
margir félagar í Kommúnistaflokknum,
störfuðu í ríkisstofnunum, en þeir hefðu
verið ráðnir í embætti af fyrri samsteypu-
stjóm, sem í áttu sæti tveir ráðherrar
kommúnista. Hann sagðist því ætla að
beita sér fyrir því eftir mætti að fjar-
lægja kommúnista úr ábyrgðarstöðum
eða flytja þá í störf, þar sem „þeir gætu
gert lítinn sem engan skaða“. Stef-
án ... minntist á það, að Hendrik Ottós-
son, stækur kommúnisti, hefði nýlega
verið leystur frá störfum sem fréttamaður
á ríkisútvarpinu og bætti því við, að
menntamálaráðherrann, Eysteinn Jóns-
son, en ríkisútvarpið er á embættissviði
hans, væri að leita að einhveijum manni
með „heilbrigðar skoðanir" til að taka
við af [Hendrik] Ottóssyni. Ég notaði
mér það færi, sem hann [Stefán] hafði
gefíð mér, og lét í ljós þá skoðun, að
mjög æskilegt væri að leysa frá störfum
Erling Ellingsen ... [flugmálastjóra] og
Teresiu Guðmundsson, veðurstofustjóra,
því að bæði væru þau kunn af samúð
sinni með kommúnistum.
Forsætisráðherra sagði einnig, að ut-
anríkismálanefnd Alþingis hefði haldið
tiltölulega fáa fundi síðustu mánuðina,
með því að Einar Olgeirsson, einn af þing-
mönnum kommúnista, væri í nefndinni.
Þess í stað hefði verið sett á laggirnar
óformleg nefnd þingmanna úr stjómar-
flokkunum þremur, og væri hún stjóm-
inni til ráðuneytis um utanríkismál.
Þorleifur Friðriksson lagði svo út af þessu
skeyti í Morgunblaðinu 27. apríl sl.:
1. Það ér valdníðsla að reka fólk úr opin-
bemm störfum.
2. Það er óeðlilegt að sitja á skrafí um
slíkar ráðagerðir við bandarískan sendi-
mann.
3. Það er meira en lítið hæpið að þiggja
ráð [svo] úr hendi hans um hveija skuli
reka.
4. Það stenst vart þingsköp að sniðganga
utanríkismálanefnd Alþingis . . .
Þess má geta að þetta skjal ber með sér
að bandaríska leyniþjónustan hefur notið
góðs af þeim upplýsingum, sem Trimble
aflaði í samtali sínu við íslenska forsætis-
ráðherrann, þar sem á spássíu er skráð,
hvaða aðilar fá sent afrit, þar á meðal
er CIA.
Nú veit ég ekki til, að mér hafí nokkm
sinni verið falið að segja álit mitt á þætti
Stefáns Jóh. Stefánssonar í meintri vald-
níðslu og brotum á þingsköpum eða uppá-
stungum, sem bandarískir sendimenn gerðu
við hann um brottrekstur tiltekinna embætt-
ismanna og ekki er vitað, hvemig hann
brást við. Auðsætt er, að einungis síðasta
ályktunin, sem Þorleifur, Ámi Hjartarson,
Hjörleifur Guttormsson og fl. hafa dregið
af „Trimble-skeytinu", virðist snerta þær
ásakanir, sem menntamálaráðherra bað mig
að fjalla um. Ég segi, virðist snerta, vegna
þess að hér hafa þeir Þorleifur og félagar
slegið öll fyrri met Tangens á sviði fræð-
anna. Svo er mál með vexti, að afrit af
dijúgum hluta allra skeyta og skýrslna frá
bandarískum stjómarerindrekum í útlöndum
gengur næsta sjálfkrafa til hinna ýmsu
stjómardeilda í Washington, þ.á m. til leyni-
þjónustunnar CIA eða álíka stofnana. Yrði
hrapað að því að beita rannsóknaraðferð
Þorleifs, mætti ætla að njósnanet banda-
rísku leyniþjónustunnar væri víðtækara en
nokkum núlifandi mann hefur til þessa órað
fyrir. CIA hefur þá ekki aðeins „notið góðs“
af Stefáni Jóhanni heldur obbanum af öllum
helstu stjómmála- og embættismönnum
veraldar, sem á annað borð hafa komist í
talfæri við bandaríska stjómarerindreka
vestan tjalds og austan. Jafnvel ritstjóra
Þjóðviljans á svartasta Stalínsskeiði blaðsins
yrði að telja með Stefáni í erindrekahópi
CIA (sjá mynd að ofan). Á skjölum frá
þýskum og breskum stjómarerindrekum er
þess einnig getið, að afrit hafí verið send
til leyniþjónustumanna, þannig að njósnara-
flóran gæti orðið heldur en ekki skrautleg,
ef aðferð Þorleifs fengi að ryðja sér til rúms
í fræðunum. Ég tel hana hins vegar með
öllu óhæfa, enda sver hún sig augljóslega
í McCarthy- ættina, eins og Helge Pharo
lýsti henni í tilvitnuninni að ofan. Það er út
í hött að telja látinn forsætisráðherra stað-
inn að óvenjulegu og einlægu sambandi við
erlenda leyniþjónustu sökum þess, að frá-
sögn stjómarerindreka af samtali við hann
hafí gengið til slíkrar stofnunar.
Þegar aðferð Þorleifs sleppir, miða álykt-
anir hans og félaga af „Trimble-skeytinu"
að því að drepa Tangen-málinu á dreif.
Reynt er að umhverfa hinum ským og ótví-
ræðu staðhæfingum, sém fram komu í frá-
sögnum útvaipsmanna, í almennar og óljós-
ar aðdróttanir eða fitjað er upp á nýjum
og óskyldum ásökunum (sbr. valdníðsla,
brot á þingsköpum og þar fram eftir götun-
um). Þannig ávítaði Þjóðviljinn mig fyrir
að hafa sniðgengið „Trimble-skeytið", sem
benti þó „óneitaniega til nokkuð náins sam-
bands íslensks forsætisráðherra og banda-
ríska sendimannsins". Það spaugilega við
þennan málflutning var, að ég hafði hingað
til verið talinn einn helsti heimildarmaður
Þjóðviljans um náið samstarf íslenskra og
bandarískra stjpmvalda, þótt ég hafí vissu-
lega aldrei litið það sömu augum og ritstjór-
amir. Nú átti ég samt að hafa gerst sekur
um að „stinga undan" slíkri heimild til að
veija æm Stefáns Jóhanns Stefánssonar og
þóknast menntamálaráðherrra. En þetta á
við engin rök að styðjast: ég er fuilkomlega
sammála Óttari Proppé, Þjóðviljaritstjóra,
um, að Trimble-skeytið sé til vitnis um náið
samstarf Stefáns Jóhanns við bandaríska
stjómarerindreka, en tel það ekki merkari
eða óvenjulegri heimild um samskipti
íslenskra ráðherra við Vesturveldin en fiöldi
annarra skjala, sem ég hef m.a. birt eða
hyggst birta á prenti. Eg býst við, að þetta
hljóti líka að vera skýringin á því, að ritstjór-
ar Þjóðviljans vom sjálfir búnir að gleyma
að efni „Trimble-skeytisins" var upphaflega
rakið í grófum dráttum í þeirra eigin blaði
og því að ósekju, er þeir eignuðu Helgarpóst-
inum 8 ára gömul tíðindi frá einum og sama
heimiidarmanninum.
Framhald í næstu Lesbók.
Höfundur er sagnfræöingur og kennir við Há-
skóla íslands.