Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1989, Blaðsíða 9

rúmsloftinu. En þessi aðferð hefur heldur
óheppilegar aukaverkanir: Rakinn í teppun-
um skapar sveppagróðri álq'ósanleg lífsskil-
yrði. I röku og hlýju umhverfi þrífst slíkur
sveppagróður ágætlega og myndar brátt
örfín grókom, sem einnig geta orsakað of-
næmi.
Fjölskrúðugt LÍFRÍKI
Áttfætlu-mauramir em sem sagt alls
ekki einustu lífvemmar, sem dafna í rykinu
innanhúss. Fjölmargar tegundir baktería og
sveppa hafa sérhæft sig í að nýta það æti
sér til viðurværis, sem fyrir hendi er í ryk-
inu í híbýlum manna. Keratín úr húðflögum,
kítín úr ytra byrði skordýra og sellulósi úr
timbri og pappír em allt efni sem einungis
fáar lífvemr geta hagnýtt sér sem næringu.
En samt em þó nokkrar lífvemr sem lifa
góðu lífi á þess háttar efnum í rykinu, til
dæmis örsmáir sveppir eins og cladosporium
og altemarra.
Nokkm stærra dýr, sem einnig þrífst
ágætlega á því æti sem í rykinu finnst, er
kallað silfurtítla. Hún lifír að vísu ekki á
rykinu sjálfu, heldur nærist á .hinum fjöl-
mörgu trefjum sem innihalda sellulósa og
em í bland við rykið. Þau á að gizka 400
öjóduftskom og 300 000 sveppagró sem
að meðaltali em fyrir hendi í einu grammi
af húsryki, mynda nauðsynlegan fjörefna-
auka bæði handa silfurtítlunum og öðmm
dýmm sem lifa af rykögnunum í húsrykinu.
Ryk Berst Víða Að
Hvaðeina sem menn taka sér fyrir hend-
ur hefur í för með sér rykmyndun, og er
aðalreglan sú, að því kappsamlegar sem
gengið er til verks, þeim mun meiri er ryk-
myndunin. Maður sem stendur kyrr eða sit-
ur fellir rúmlega 100 000 örsmáar agnir á
hverri mínútu. Sé unnin vinna af léttara
tapnu, er rykmyndunin strax orðin um það
bil tíu sinnum meiri. Og það er ekki nóg
með, að hvers konar athafnasemi verði þess
valdandi að ryk myndist, heldur þyrlast um
leið upp það ryk, sem fyrir er, og dreifíst
vítt og breitt.
En það er þó einungis einn þriðji hluti
alls ryks, sem myndast beint af mannavöld-
um, því að náttúran sjálf sér um að mynda
meginhlutann, m.a. við eldgos og skógar-
elda. Hið gífurlega sprengigos í eyjunni
Krakatá í indónesíska eyjaklasanum í ágúst-
mánuði 1983 var ekki einungis hinn mesti
voðaatburður fyrir alla Indónesíu heldur
einnig stærsta og magnaðasta rykupp-
sprettan á jörðu frá því að sögur hófust.
Þá spýttust hvorki meira né minna en 16
rúmkílómetrar af ryki og gjósku upp í 40
km hæð. Þremur árum eftir að Krakatá
sprakk í loft upp var dagsljósið daufara en
við eðlilegar aðstæður víða í heiminum —
einnig í Evrópu — vegna þess mikla magns
af rykögnum í andrúmsloftinu sem gosið olli.
Vindar sjá um að bera rykið vítt og
breitt út um allar jarðir, heimshomanna á
milli. Samsetning þess er þó verulega mis-
munandi frá einum stað til annars, og stafar
það m.a. af því að byggingarefni er
margvíslegt og byggingaraðferðir frá-
brugðnar eftir stöðum á jarðarkringlunni.
Meira Rykfall Innanhúss
Enutan
Jafn furðulegt og það kann að virðast
þá er það samt staðreynd, að rykfallið er
um það bil tvisvar sinnum meira innanhúss
en utan; eina undantekningin frá þessari
reglu er lykmettað loft í miklum iðnaðar-
borgum. Vilji menn því hafa minna ryk í
híbýlum sínum, er gott að galopna gluggana
og láta kröftugan súg sópa burt rykskýinu
innanhúss. Ferska loftið sem berst inn í
húsið flytur samt með sér örlítið magn af
plöntuftjódufti, grókomum sveppa, sótagn-
ir, sandkom og hluta af líkamsleyfum skor-
dýra og leirdusti sem blandast því ryki inn-
anhúss, sem eftir situr, efítr að búið er að
viðra húsakynnin. Rykið á heimilum manna
endurspeglar annars einkar vel samsetningu
jarðvegsins í næsta nágrenni hússins. Sand-
ur og leir verður alltaf í mestu magni á
þeim hæðum sem em næst jörðu, því að
mikið af því ryki sem berst inn í hús að
utan, kemst inn fyrir þröskuldinn á skóm
og fatnaði íbúanna.
Innanhúss er líka þó nokkur munur á
samsetningu ryksins eftir herbergjum. Ryk-
ið í svefnherbergi líkist ekki svo mjög því
ryki, sem fyrirfínnst í eldhúsi heimilis. í
stómm dráttum má greina af samsetningu
ryksins, til hvers viðkomandi herbergi er
notað. Segja má, að heimilisiyk sé bæði
spegilmynd af framferði og háttum þess
fólks sem myndar það, og er auk þess ein-
staklega kröftugt og margbreytilegt lífríki
með eigin, sérstaklega aðhæfðar lífvemr
sem þar dafna.
Kórmynd í Háteigskirkju
ákvæði fylgdi, að verkið skyldi unnið í
mósaík. Sú varð niðurstaðan, að nefndin
valdi úr þijá listamenn í lokaða sam-
keppni: Björgu Þorsteinsdóttur, Þorbjörgu
Höskuldsdóttur og Benedikt Gunnarsson.
Þau skiluðu hvert um sig fleiri en einni
tillögu og dómnefndin, skipuð Halldóri H.
Jonssyni arkitekt kirkjunnar, Leifí Breið-
§örð glerlistamanni og séra Tómasi
Sveinssyni sókarpresti í Háteigssókn, fór
með tillögumar í kirkjuna, þar sem þeim
var varpað með ljóskastara á kórvegginn.
Endanleg niðurstaða varð eins og kunn-
ugt er sú, að önnur af tveimur tillögum
Benedikts Gunnarssonar var valin og var
hún unnin í mósaík hjá glermyndafyrirtæk-
inu Franz Mayersche Hofkunstanstalt í
Múnchen í Þýzkalandi. Sjálfur fór Bene-
dikt einnig utan til að hafa umsjón með
verkinu og réði því, að myndin er ekki
með flötu yfirborði eins og stundum
tíðkast, heldur er hún lögð úr mjög mis-
þykkum steinum og fæst af þeim sökum
sérstakt birtuspil og þrívíddaráhrif.
Þetta glermyndafyrirtæki var stofnað
1845 og er eitt stærsta sinnar tegundar í
Þýzkalandi og hefur unnið steinda glugga
og mósaíkmyndir í á annað hundrað dóm-
kirkjur víðsvegar í Evrópu og allskonar
aðrar byggingar, til dæmis í Arabíu. En
myndin í Háteigskirkju er hinsvegar sú
fyrsta, sem Franz Mayer vinnur í kirkju
á Islandi og í samvinnu við íslenzkan lista-
mann.
kór Háteigskirkju.
Gunnarssonar í
Ljósm.Lesbók/Bjami.
Krossinn og ljós
heilagrar þrenningar,
nefnir Benedikt
Gunnarsson kórmynd
sína í Háteigskirkju.
Þetta athyglisverða
kirkjulistaverk var
afhent við messu í
kirkjunni 18. desembe sl.
og við það tækifæri sagði
listamaðurinn nokkur
orð um verk sitt og
birtist sumt af því hér.
Kvenfélögin hafa látið
margt gott af sér leiða
og fleira en almennt er
vitað. Meðal þess sem
Kvenfélag Háteigs-
sóknar hefur afrekað
er að eiga frumkvæði
að og hafa fjármagnað
nýtt og áhrifamikið kirkjulistaverk í Há-
teigskirkju. íslenzkir myndlistarmenn hafa
verið næsta tómlátir gagnvart trúarlegum
verkefnum, enda eiga fæstir þeirra verk
í kirkjum, - og í annan stað stingur í augu,
hvað sumar nýjar og nýlegar kirkjur eru
listsnauðar. Þar á meðal má nefna stærstu
kirkju landsins, Hallgrímskirkju, og fleiri
af kirkjum höfuðstaðarins hafa ekki af
miklu að státa í þessu efni.
Kvenfélag Háteigssóknar vann þrek-
virki við fjármögnun þessa verks. Formað-
ur félagsins er Unnur Halldórsdóttir. Fyrst
leitaði kvenfélagið til Kirkjulistamefndar,
sem leitaði í fyrstu til nokkurra lista-
manna, en undirtektir gátu naumast talizt
góðar. Samt var myndefnið fijálst, en það
Meginhluti mósaíkefnisins er hand-
steypt plötugler og feneyskt glersmelti af
mismunandi þykkt og áferð, ásamt margs-
konar náttúrusteinum. Hvíti marmarinn
er úr hinum frægu Carrara-námum á ít-
alíu. Einnig eru í myndinni svonefndir
hálf-eðalsteinar, svo sem sodalit, onyx og
blátt granít frá Brasilíu, - og blaðgull og
blaðsilfur, sem brætt er fast milli glærra
gleija. Einnig antík-gler og þykkt, til-
höggvið glært gler. Þetta er klassískt efni
til mósaíkgerðar, framúrskarandi að feg-
urð, litstyrk, blæbrigðaauðgi og ljósþolið
er það eins og nærri má geta.
Þegar kórmyndin var afhent við messu
í kirkjunni 18. des. sl., flutti Benedikt
Gunnarsson ávarp, þar sem hannn ræddi
um þær hugmyndir, sem voru viðfangsefni
hans. Verkið nefíiir Benedikt: Krossinn og
ljós heilagrar þrenningar. Hann sagði m.a.
svo:
„Þungamiðja myndefnisins er krossinn,
áhrifamesta trúartákn sem þekkist, tákn
kristinnar trúar. Önnur tákn eru einnig
i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. FEBRÚAR 1989 9